nerij, 1 touwslagerij, 2 wolkammerijen, 24 roggebroodbakkerijen, 11 bezembinderyen, 1 vlasspinnerij (120 werkl.), 1 boekdrukkerij, enz. — Het noordelijkste gedeelte der gemeente langs de Zuiderzee bestaat uit den grasrijken Arkenheemschen Polder, het vruchtbaarste weiland der Veluwe. De stad Nijkerk ligt 6| uur N. t. W. van Wageningen, 9 uren N. W. van Arnhem en 2 uren N. O. van Amersfoort, aan den straatweg van deze stad op Harderwijk en Zwolle. De oorsprong der plaats is on- bekend; alleen weet men, dat zij eerst in 1413 stadsregten verkreeg en met muren en poorten voorzien was, waarvan thans geen spoor overig is. Naderhand verminderde zij weder tot een dorp; maar in 1808 werd zij door koning Lodewijk tot eene stad verheven. Inde geldersche oorlogen stond zij meermalen aan aanvallen en plunderingen bloot, en hier was het, dat in 1745 de beruchte godsdienstige dwee- perij in de herv. kerk aanving, die eenen geruimen tijd zoo veel opzien en onrust baarde. — De stad ligt te midden van tabakslan- den, schoone tuinen en korenvelden, } uurs van de Zuiderzee, waar- mede zij door eene goede haven gemeenschap heeft; zij is tamelijk groot van omtrek en bevat 14 straten, eene fraaije Herv. Kerk, aan de Holkerstraat, met een uitnemend goed orgel en eenen schoonen toren met klokkenspel en uurwerk; eene R. K. Kerk, insgelijks met toren en orgel, eene Kerk voor de chr. afgescheidenen, en 2 Syna- gogen, waarvan nogtans slechts ééne, die inde Cingelstraat,.gebruikt wordt. Voorts zijn er: een zeer fraai nieuw gebouwd herv. Weeshuis, een Oude-Mannen- en Vrouwenhuis, een dergelijk voor de R. K. ge- meente, door zusters van liefdadigheid bestuurd, goede inrigtingen voor het onderwijs, een werkfonds ter wering van bedelarij, enz. In de nabijheid ligt de fraaije 'buitenplaats de Salenstein. De in 1830 aangelegde straatweg van Mjkerk over Harderwijk langs de Zuiderzee brengt ons eerst te Putten, 2 uren Z. van laatstge- noemde stad, een vrij groot dorp, dat reeds in 855 vermeld wordt en in de kom ruim 900 inw. bevat. De geheele gemeente heeft ech- ter met de onderhoorige gehuchten eene bevolking van 3.700 inw., die van landbouw bestaan, en 3 papierfabr., 2 pottenbakkerijen en 2 korenmolens bezitten. Er is eene oude Herv. Kerk, met toren, maar zonder orgel, en een klein R. K. bedehuis; bij het dorp liggen 3 fraaije adellijke huizen, nl. Olden-Aller, digt aan de Zuiderzee, Bij- stein en Schoonerbeek. — Verder op. 1 uur Z. van Harderwijk, ligt het dorp Ermelo, dat met de dorpen Elspeet en Nunspeet, een 14 tal

buurten en een paar landgoederen eene uitgestrekte gemeente vormt van 4.700 inw., die meest van landbouw, veeteelt en houthandel bestaan; er zijn ook 3 groote papierfabr. De grond dezer gemeente is zeer heuvel- en boschachtig; onder anderen vindt men er het Speulder-, het Elspeter-, het Vierholter- en het Leuvenummerbosch, bij de gehuchten van dien naam; het eerste heeft 993 bunders oppervlakte. Het dorp Ermelo zelfis overoud, en bevat 270, en met zijne 8 gehuchten 1.400 inw.; ook de Herv. kerk en toren zijn van zeer hoogen ouderdom. — In de buurt Staverden, die misschien reeds vóór de invoering van het christendom bestond en in 1298 door graaf Reinoud tot stad verklaard werd, stond voorheen het zware, door grachten en welige beplantingen en uitgestrekte bosschaadje omringde kasteel Staverden, dat in de verledene eeuw grootendeels gesloopt werd, maar in 1841 in een fraai modern landgoed is herschapen. — Elspeet, 3 uren O. van Ermelo, telt met de buurt Vierhouten bijna 800 inw.. en heeft eene in 1841 aanmerkelijk vergroote Herv. Kerk, met eenen fraaijen en sierlijken, in het begin dezer eeuw geheel nieuw gebouwden toren. Nunspeet zullen wij nader bezoeken. De stad Harderwijk wordt met haar onderhoorig grondgebied, waaronder de buurschap Tonsel en het gehucht Hierden, aan de landzijde geheel door de gem. Ermelo ingesloten, en ligt aan de Zuiderzee, 10 uren N. t. W. van Arnhem, waarmede zij door eenen straatweg verbonden is. Deze stad is ongetwijfeld van zeer hoogen ouderdom, en heeft welligt haren oorsprong te danken aan haren eenigzins verheven grond, waarop de herders, bij de overstroomingen der omliggende lage landen door het meer Flevo, met hunne kudden vlugtten. Zij werd in 1229 door graaf Otto II het eerst bemuurd kreeg later Verscheidene groote voorregten, begon door koophandel en uitgebreide zeevaart sterk te bloeijen, handelde zeer veel op Zweden, Noorwegen, Denemarken en Noord-Duitschland, bezat zelfs de geldersche munt, doch bleef ook van de rampen des oorlogs niet vrij. In 1280 grepen er groote gewelddadigheden tusschen de Harderwijkers en Hamburgers plaats; in 1372 viel zij door eene belegering in handen der Heekerens, die de omliggende landen verwoestten en uitplunderden, en in 1503 werd de geheele stad door eenen feilen brand tot op 5 huizen na in kolen gelegd, waarbij meer dan 1.000 menschen het leven verloren. Wel werd zij terstond fraaijer en sterker opgebouwd, maar reeds 2 jaren daarna viel zij Filips I van Spanje in handen, aan wien Karel van Gelder haar weder in 1311 ontnam, om

in gehuisvest worden, en het dient mede tot verblijf der kolonialen, die hierin worden opgesloten, tot dat zij naar Oost- of West-Indie ingescheept worden; de Her». Kerk, in de Kerkstraat, kort na 1415 gesticht; de zware en hooge toren van dit gebouw, die den schippers tot baken diende, is in 1797 plotseling ingestort, waardoor een gedeelte der kerk vernield werd; zij werd evenwel spoedig hersteld, en is thans, hoewel zonder toren, eene regt fraaije kerk, met een in 1827 geplaatst orgel. Voorts is hier eene goede R. K. Kerk, eene kleine Synagoge, een Burger-Weeshuis en een fraai Hervormd-Diaconie-Weeshuis. Te Harderwijk bestond voorheen eene Hoogeschool, opgerigt in het jaar 1647, die, hoewel in vermaardheid en in aantal studenten verre moetende onderdoen voor de andere nederlandsche akademien, nogtans vele beroemde hoogleeraren had en voortreffelijke vernuften heeft opgeleverd. Na tot in 1812 een kwijnend bestaan te hebben voortgesleept, werd zij in genoemd jaar te gelijk met die van Franeker door Napoleon vernietigd. Wel werd zij in 1815 als Atheneum hersteld, maar ook dit is 3 jaren later, om het geringe gebruik, dat er van gemaakt werd, opgeheven, waarna het Akademie-gebouw tot een Magazijn voor de troepen is ingerigt. — Thans bestaat te dezer stede nog een tijds meer dan 300 vreemde leerlingen tellende. In 1503 verbrandde het gebouw geheel en al, en 350 leerlingen kwamen bij deze vreeselijke ramp om het leven. Door de zorgen van prins Maurits werd deze inrigting veel verbeterd, en in de jaren 1729 en 1838 is het gebouw, staande Achter-de-Kerk, zeer veel verfraaid. In den voorgevel ziet men een opschrift in wit marmer, dat de geschiedenis dier eenmaal voortreffelijke inrigting kortelijk vermeld. — Eindelijk vindt men hier eene Bouwkundige Teeken- en Timmerschool, goede scholen van lager en meer gevorderd onderwijs, enz. Het bovenvermelde dorp Nunspeet, tot de gem. Ermelo behoorende, ligt 1\ uur O. N. O. van Harderwijk aan den straatweg op Elburg; het is een fraai, welvarend dorp met eenige sierlijke huizen, fabrieken en 700 inw. in de kom, terwijl dit getal met die der onderhoorige buurten wel tot 2.150 klimt. Talrijke groote en kleine buitenplaatsen, waaronder het bevallige en uitgestrekte landgoed de Groote Bunte (107 bunders), de Veelhorst, Buitenzorg, Groeneveld, de Haring, Hulshorst en het oude en aanzienlijke kasteel Essenburg dragen, zoo wel als de talrijke beken, die op dit grondgebied ontspringen en zich door de duinen heen in de Zuiderzee ontlasten, er veel toe bij, om