W. van Appingedam en 31 uur N. W. van de hoofdstad; het maakt met de dorpen Garrelsweer, Wirdum en eenige gehuchten eene gem. uit, die ruim 2.500 inw. telt, welke van landbouw bestaan; evenwel zijn er ook kalkbranderijen, steenbakkerijen, 1 bierbrouwerij, verscheidene molens, enz. Het dorp zelf, met 900 inw. in de kom, ligt | uur ten N. van het Damsterdiep, waarmede het door de Wijmers gemeenschap heeft; het bevatte vroeger verscheidene adellijke sloten, en heeft nog eene schoone ruime Kruiskerk, die inwendig eene der fraaiste plattelandskerken van geheel Groningen, en van een zeer schoon orgel voorzien is; zij werd in 1414 gebouwd ter vervanging eener zeer fraaije kerk. die in 1214 afgebrand was; zij heeft voortseenenstompenzwaren toren met 3 oude klokken. In 1832 werd zij inwendig geheel nieuw ingerigten verfraaid. Er is tevens eene Kerk voor de chr. afgescheidenen, en ook de beide andere dorpen hebben eene Herv. Kerk. — W. van Loppersum, 3 uren W. van Appingedam, ligt het groote, oude en aanzienlijke dorp Stedum (oudtijds Stedeheim), dat met de dorpen Garsthuizen en Westeremden en een 10tal gehuchten eene gemeente vormt van ruim 1.900zielen; het dorp is gebouwd op 2 wierden, waarvan er nog 6 andere in den omtrek liggen, van 2 tot 4 el boven het land verheven. De Herv. Kerk is in 1296 gebouwd, zeer goed onderhouden en van een fraai orgel voorzien; op het koor prijkt zij met eene prachtige wit marmeren graftombe van A. Clant van Stedum, een der afgevaardigden bij den vredehandel te Munster, waarop een zeer groot opschrift geplaatst is. De tegenwoordige vrij hooge stompe toren is om eenen ouderen heen gebouwd, en slechts met een gewoon huisdak gedekt; de beide daarin hangende klokken zijn van vóór 1300. Verder vindt men hier eene Kerk voor de chr. afgescheidenen en eene Israël, bijkerk. Ook de beide andere dorpen hebben elk eene Herv. Kerk; maar van de vroeger hier bestaan hebbende burgen is sedert 1819 niets overig, even min als van het Stedumerbosch, hetwelk oudtijds in de nabijheid gevonden werd. — De gem. grenst ten Z. aan die van Ten Boer, welke uit de dorpen Ten Boer, Garmerwolde, Thesinge, Lellens aan de N. zijde van het Dampsterdiep, Wittewierum en Woltersum aan den Z. kant, en eene menigte gehuchten bestaat en ruim 3.800 inw. telt. Ten Boer, om zijne uitgestrekte veefokkerijen bekend, heeft 350 inw. en even als elk der andere dorpen eene Herv. Kerk. Die te Garmerwolde, een zeer oud en groot kruisgebouw, heeft kunstig bewerkte ijzeren deuren, 5 fraaijegrafsteenenen een bezienswaardig orgel. Te Wittewierum stond vroeger de beroemde premonstrei-

loopt. — De twee zuidelijkste dorpen zijn Zwichem (100 inw.) en het veel grootere Wirdum, het aanzienlijkste der geheele gem., 1J uur Z. van Leeuwarden. Het telt met de onderhoorige buurt Wytgaard ongeveer 1.200 inw. en heeft eene fraaije en ruime Herv. Kerk, met toren en orgel, fraaije wapens en eene menigte grafsteenen van vroegere adellijke geslachten. Te Wytgaard is ook eene R. K. Kerk. Voorheen lagen in den omtrek verscheidene adellijke sloten, waar onder Barrahuis of Barrastins, waar, gedurende de twisten tusschen de Schieringers en de Vetkoopers, de landdagen van Oostergoo gehouden werden, en op welke stins de beroemde Viglius van Aytta van Zwichem geboren is; van al deze staten is nog alleen Oenema aan den ter wederzijde met boomen beplanten straatweg overig. — Goutum, 1 uur Z. van Leeuwarden, telt slechts 300 inw., die eene Herv. Kerk hebben, en bevat de Wiarda-state, de fraaiste, die nog in Friesland bestaat. Ten O. van daar vindt mer, de zeer kleine dorpen Teerns en Hempens (met 40 en 90 inw.), en \ uur Z. O. van de hoofdstad het meer aanzienlijke dorp Huiznm, dat met de buurt Schrans 950 inw. bevat, die veel moesgroenten aankweeken, zoo dat men dit dorp den moestuin van Leeuwarden zou kunnen noemen. Er is eene ruime, langwerpige Herv. Kerk, met eenen tamelijk hoogen en stompen toren en een orgel. — Wij zijn alzoo genaderd tot Leeuwarden, de hoofdstad en de grootste stad der Provincie, thans eene der aanzienlijkste en fraaiste steden van ons vaderland. Voor dat wij haar echter binnentreden om haar nader te bezigtigen, willen wij eerst iets van haren oorsprong en hare geschiedenis melden. In vroegere eeuwen stonden ter plaatse, waar thans Leeuwarden gelegen is, slechts eenige visschershutten, op twee terpen, aan den mond van twee stroomen, die hier in den grooten, naderhand geheel toegeslibden zeeboezem de Middelzee uitliepen. Juist deze gunstige ligging aan de Middelzee was de oorzaak, dat dit gehucht langzamerhand in een aanzienlijk dorp veranderde, hetwelk eerst Nyehoue, daarna Lieuwerden geheeten, omstreeks het jaar 1190 stedelijke regten verkreeg en door koophandel bloeide. Toen na het ontstaan der Zuiderzee de Middelzee meer en meer aanslibde, hield Leeuwarden op eene zeestad te zijn, hetwelk echter de toenemende welvaart der plaats niet belemmerde. Eene aanmerkelijke uitbreiding onderging de stad, toen zij in 1435 met de dorpen Oldehove en Hoek vereenigd en daarna ook aan de zuidzijde met de Nieuwestad, thans een der aanzienlijkste wijken, vergroot, en met