en heeft eenen hoogen toren en een prachtig orgel, door prins Willem IV in 1794 geschonken. Voorts is er eene R. K. Kerk, met orgel, maar zonder toren, een Raadhuis, op een ander met boomen beplant vierkant plein, dat tot markt dient, het Prinsenhof of de Kastelenij, de woonplaats van den rentmeester, en een Liefdadig Gesticht voor Weezen. — Tot de gemeente de Klundert behoort het gehucht Noordschans en het 2 uren N. O. gelegen dorp Moerdijk, aan het Hollandsdiep; dit plaatsje is vrij levendig door den bestendigen doortogt. want het ligt aan den grooten straatweg van Rotterdam op Breda, en bovendien vangt hier de Rotterdamsch-Belgische Spoorweg op Antwerpen aan, terwijl stoombooten de gemeenschap met Rotterdam en Dordrecht bestendig onderhouden. Het dorp heeft dan ook in de laatste jaren door het oprigten van een fraai stationsgebouw, loodsen, eene goede aanlegplaats, enz. aanmerkelijk in uiterlijk aanzien en vertier gewonnen; de bevolking bedraagt thans ongeveer 500 inw., er is eene eenvoudige Herv. Kerk, zonder orgel, maar met eenen kleinen koepeltoren; zij is in 1815 gesticht. — Het gehucht Binnen-Moerdijk ligt een weinig zuidelijker aan den straatweg, waaraan ook het dorp Zevenbergsche-Hoek (met omtrent 570 inw. en eene R. K. kerk) ligt. Zoo wel de Moerdijk als laatstgenoemd dorp behoort tot de heerlijkheid Zevenbergen, die tot in 1290 een deel der heerlijkheid Strijen uitmaakte, en naderhand door Amalia van Solms aan het huis van Oranje gekomen is, zoo dat zij thans nog aan het domein behoort. Deze heerlijkheid, welke door de Roode Vaart van die van Niervaart, en door de Mark van de baronie van Breda gescheiden is, bevat ook de vroegere stad Zevenbergen, naderhand tot dorp verminderd, een gedeelte van de Klundert, en de gehuchten Calishoek, de Drie Hoefijzers, Hazeldonk, het Lamsgat, Nieuwendijk, het Strooije dorp. Zandberg, Blaauwe Sluis en het Slikgat. De gemeente Zevenbergen, waartoe deze gehuchten allen belmoren, telt eene bevolking van 4.904 inw., wier hoofdbestaan de landbouw, de handel in granen, vlas, paarden, enz, is; bovendien heeft men er 4 meestoven, waarvan 3 met stoom, 1 garanciue fabr.. 1 zeer groote pas geheel nieuw opgerigte beetwortel-suiker fabr. met gasfabr. en eene in opbouw zijnde branderij om beet wortelsiroop te destilleren, de eenige in ons land, 3 bierbrouwerijen, 1 leerlooijerij, 3 grutterijen, 3 wind-, Zevenbergen ligt 3| uren N. W. van Breda, aan het Zevenbergsche kanaal, dat de Mark met de Roode Vaart vereenigt en waarover 2

kante Herv. koepelkerk met een fraai orgel; voorts is er 1 bierbrouwerij. 2 scheepstimmerwerven, 1 katoendrukkerij, 4 leerlooijerijen. — Daaraan grenst de aanzienlijke gemeente Waspik, die 2.600 inw. telt, welke van landbouw en veeteelt leven; er zijn ook 3 scheepstimmerwerven, 3 touwslagerijen, 4 leerlooijerijen, 2 bierbrouwerijen, 1 olie- en 1 korenmolen. Waspik is een groot, fraai dorp, ter wederzijde van de Langstraat gebouwd, bezittende 2 havens in het Oude Maasje, eene tamelijk groote, oude Herv. Kerk, met orgel en een spits kloktorentje, en eene fraaije, in 1840 gebouwde R. K. Kerk, met sierlijken gevel. 3 altaren, een orgel en eenen kleinen vierkanten kloktoren. De huizen van dit dorp vormen eene bijna onafgebrokene rij met die van Raamsdonk, hetwelk door de rivier de Donge van Geertruidenberg gescheiden wordt, en het westelijkste der Langstraat is Raamsdonk is een groot en wel bebouwd dorp, dat met de buurten Bergen, Broek, het Raamdonksche veer, enz. ruim 3.000 inw. bevat, die meest van hooibouw, den handel in riet, biezen, rijs en hoepels bestaan. De Herv. Kerk staat ten N. van het dorp, beneden den Zeedijk, van alle andere huizen afgezonderd; het is een oud, doch goed en ruim kruisgebouw, met orgel en eenen schoonen, hoogen, vierkanten toren, waarin 2 klokken. Er zijn voorts 2 R. K. kerken, ééne in het gehucht Bergen, ¼ uurs van de kom, en ééne aan het Raamsdonksche veer, in 1843 gebouwd, in welk gehucht men ook de buitenplaats Chartroise en de haven van het dorp vindt; het veer over de Donge is echter in 1845 door eene brug vervangen. Voorts zijn er 2 scholen, een goed Gemeentehuis, 1 bierbrouwerij, 1 zoutziederij, enz. — Zuidelijker, aan de Donge, 1 uur O. van Oosterhout, ligt het zeer bevallige 's Gravenmoer, dat vroeger met Raamsdonk, Waspik, Capelle, Besoyen en Sprang de zoogenaamde 6 hollandsche dorpen der Langstraat uitmaakte; het is verdeeld in 2 wijken, telt 900 inw., die van scheepvaart, landbouw, kantwerkerijen (door vrouwen), het steken van turf, enz. leven, en heeft eene goede haven, veel hooischuiten en eene goede Herv. Kerk met toren en orgel. De plaats heeft vroeger van watersnood en oorlogsrampen veel te lijden gehad, en in 1672 brandden de Franschen het geheel af. — Nog zuidelijker vinden wij het dorp Dongen, mede aan die rivier, digt bij Rijen; de gemeente bevat met hare gehuchten 3.200 inw., wier hoofdbestaan de landbouw is; de kom van het dorp is eene lange straat met 560 bew., eene oude en hechte Herv., en eene in 1828 gebouwde zeer fraaije R. K. Kerk, met toren en orgel; bovendien is er een godsdienstig