in 1597 afgebrand, in 1442 herbouwd en in 1747 door de gloeijende kogels der Franschen geheel vernield; vóór dien tijd was zij eene der prachtigste kerken van ons vaderland. Op het overgebleven muurwerk werd uit liefdegaven in 1749 eene geheel nieuwe kerk met eenen toren gebouwd, die echter bij de eerste bijna niet in vergelijking kwam; in 1770 werd er een orgel in gebragt; de kerk bevat thans nog verscheidene zeer geschondene praalgraven. — De Evangelisch-Luthersche kerk, een gedeelte der kerk van het voormalige St. Catharina-Gasthuis; — de R. K. Kerk, aan de Groote Markt, is in 1829 ingewijd; —er is ook eene Synagoge. Het Stadhuis, mede aan de Groote Markt, is een der oudste gebouwen der stad, en heeft den brand van 1327, zoo wel als alle belegeringen doorgestaan; het heeft eenen voorgevel van gehouwen steen, in 1611 gebouwd, die met 3 levensgroote beelden en het vergulde opschrift prijkt: mille periculis supersum (ik ben aan duizende gevaren ontkomen); het is groot en fraai, met groote en ruime vertrekken, waaronder de Witte Zaal uitmunt, die al de afbeeldsels der voormalige heeren en markgraven bevat. De Kazerne of het Markiezenhof of Prinsenhof is een oud, zeer uitgestrekt gebouw, of liever een zamenhang van gebouwen, allen in gothischen smaak en op verschillende tijden opgerigt. Zij is waarschijnlijk omstreeks 1290 gebouwd, had vroeger eenen zeer hoogen toren, die bij elke hoogere verdieping breeder werd en alzoo boven aanmerkelijk breeder was, dan beneden, doch in 1780 afgebroken is; hij helde bovendien aan de noordzijde eenige voeten over; thans nog ziet men voor de ramen ruitwijze gevormde ijzers, die de aandacht van elken kunstkenner verdienen. Voorts heeft men de Militaire ziekenzaal of het Gouvernementshuis, de Gevangenpoort, het Groote Arsenaal, gelegen aan den Ham, door eenen grooten ringmuur van 60 el lang omgeven; het kleine Arsenaal, lang 34 el; de Affuitloots, in het hoornwerk Bekaf, lang 47 el; een Groot Bomvrij Kruidmagazijn, in het bastion Hartel, lang 37 el; nog verscheidene andere kruidmagazijnen en kelders, enz. Eindelijk is er een oud hervormd en een geheel nieuw R. K. Weeshuis, een herv. Armhuis, een Zieken-Gasthuis, verscheidene kleine inrigtingen van liefdadigheid, enz.
  De landstreek ten Z. en Z. O. van Bergen-op-Zoom, die aan Belgie grenst enthans door den ijzeren spoorweg van den Moerdijk naar Antwerpen doorsneden wordt, bevat de dorpen Woensdrecht, 1½ uur Z. van de stad, nabij het Krekenrak; de kom van het dorp is van weinig beteekenis, maar op sommige hoogere gronden levert de plaats fraaije

gezigtspunten op; het telt nog geen 300 inw.; er is een zeer oude, hooge, en alleen staande toren. Tot de gemeente behooren ook Hoogerheide en Hinkelenoord. Voorts Ossendrecht, een fraai, bekoorlijk gelegen dorp met 2 steenbakkerijen en 2 cichorei-fabr. en 1.300 inw., die meestal van den landbouw leven. Het dorp ligt 2½ uur Z. van de stad en 20 min. van de belgische grenzen op den rand van het Hoogland, waardoor er heuvels en dalen, bosschen en de schoonste wandeldreven gevonden worden; de kom bevat 220 inw.; de R. K. Kerk is een oud en ruim kruisgebouw, met een orgel en hoogen toren; daarentegen is de Herv. Kerk klein, zonder toren, maar met een orgel. — De gemeente Putten, ten N. door Ossendrecht en aan 3 zijden door Belgie ingesloten, bevat 820 inw.. wier hoofdmiddel van bestaan het vlechten van stroomatten is; de grond is meestal woeste heide, met eenige plassen, waaronder de Putsche moeren; het dorp Putten wordt door de grenslijn in twee deelen, Hollandsch- en Brabantsch-Putten gescheiden, en ligt ter wederzijde van den straatweg van Bergen-op-Zoom naar Antwerpen; de R. K. Kerk staat op belgisch grondgebied; van de Herv. Kerk, in 1 794 afgebroken, is alleen de grond en 3 blaauwe grafsteenen over, binnen een ijzeren hek besloten; daaronder is de grafzerk van den beroemden schilder J. Jordaens (✝ 1678). — Even ten N. ligt Huibergen, met 500 inw., eene kleine en oude R. K. kerk, en een oud overgebleven klooster, en wederom N., 1½ uur O. van Bergen-op-Zoom, aan den straatweg van deze stad op Breda, vinden wij het groote en volkrijke, maar niet fraaije dorp Wouw, dat met het dorp Heerle, en de gehuchten Hazelaar, Moerstraten, Oost-Laar, de beide Speldestraten, Vijfhoek, West-Laar en Wouwsche-Hil ééne gemeente van ruim 3.000 inw. uitmaakt, wier hoofdbestaan de landbouw is. Wouw alleen heeft ongeveer 1.000 inw. in de kom, die eene lange dubbele straat van ¼ uurs lengte vormt, en een ruim vierkant marktplein heeft, dat met boomen beplant en met het Dorpshuis en met 2 arduinsteenen pompen versierd is. Er is 1 terpentijnfabr., 2 bierbrouwerijen, 1 pannen- en 3 steenbakkerijen, 6 leerlooijerijen, 3 windkorenmolens en 1 stoomkorne- en oliemolen. De R.K. Kruiskerk is in 1414 gesticht, behoorde tot in 1820 aan de hervormden, en is in dit jaar bij den overgang aanmerkelijk hersteld. Zij is van druipsteen opgerigt, en heeft eenon hoogen vierkanten toren, nog een klokkentorentje op het kruis, een orgel en 5 altaren; zij is van binnen met fraaije banken, uitmuntend houtsnijwerk en 22 beelden van heiligen versierd, die met nog 8 dergelijke beelden meesterlijk gesneden en