De tegenwoordige provincie Friesland grenst ten N. aan de Noordzee, ten W. en Z. aan de Zuiderzee, ten Z. O. aan Overijssel en ten O. aan Drenthe, Groningen en de Lauwerzee. Vóór en tijdens het bestaan der republiek was zij verdeeld in 3 kwartieren,als: Oostergoo, Westergoo en Zevenwouden, die te zamen 11 steden en 30 grietenijen bevatten, over welke laatsten een regter of grietman aangesteld was, om het regt naar de wetten uit te oefenen; hij was echter blootelijk regter, zonder leenheer te zijn, want het leenstelsel heeft in Friesland nooit wortel geschoten. De oppervlakte bedraagt ruim 59½ vierk. mijl of 326.900 bunders, waaronder tevens de beide eilanden Ameland en Schiermonnikoog, die er toe behooren, gerekend zijn, en de bevolking was op den 31 dec. 1859 273.206 inw. —
  De grond der provincie is over het geheel laag en vlak, ofschoon men in het zuidelijke en Z. oostelijke gedeelte eenen zandigen grond met veel boschgewas en heideland aantreft; daar vindt men ook de meeste hooge veenen, die echter door afgraving zeer verminderd zijn. Juist deze groote laagte van den grond is de oorzaak, dat in dit gewest zulk een groot aantal meeren gevonden wordt. In de oudste tijden, toen nog geene voldoende dijken het land omringden, was het bij eenen eenigzins hoogen vloed aan de vreeselijkste overstroomingen blootgesteld, en vormde eene golf van de Noordzee, de Middelzee genaamd, eenen diepen inham, die het tegenwoordige Friesland in een noordelijk en zuidelijk deel scheidde, en door vele vaarten met de binnenwaarts gelegen plassen gemeenschap had. In latere tijden is deze Middelzee door verslibbing en indijkingen in goed land veranderd; maar toch bleven er in Friesland aanzienlijke plassen overig, die men tot heden niet van het water heeft ontlast. Geene provincie in ons vaderland bezit dan ook zoo vele binnenwateren en vaarten dan Friesland, zoo dat men hier maar weinige plaatsen zou kunnen noemen, waar men met grootere of kleinere schepen niet aan of af kan varen. De voornaamste meeren zijn: het Slootermeer, het Sneekermeer, het Bergumermeer, het Tjenkemeer, het Heegermeer en het Fljeussenmeer, terwijl onder de voornaamste vaarten kunnen geteld worden: die van Harlingen over Leeuwarden en Dokkum naar Stroobos aan de groningsche grenzen; die van Dokkum naar de Dokkumer Nieuwe Zijlen; die van Leeuwarden naar de Lemmer, en die van Stroobos naar Stavoren. — Bij het doorbladeren der geschiedenis van Friesland treft ons niets zoo zeer dan de geduchte rampen, die het water in dit gewest heeft veroorzaakt, en die reeds

zijn de veeteelt, visscherij, houtteelt, veenderij en handel de voornaamste bronnen van bestaan. Ook bet fabriekwezen is er niet achterlijk: bet levert linnen en wollen stoffen, cichorei, zout, zeep, leder, tabak, olie en was, bier, sterke dranken, goud- en zilverwerk, enz. Tevens vindt men er cene menigte scheepstimmerwerven, touwslagerijen, steen- en pannenbakkerijen en een groot aantal molens van allerlei soort. In de laatste 40 jaren zijn in de provincie eene menigte goede straat- en macadam wegen aangelegd, die haar in alle rigtingen doorkruisen en het binnenlandsch verkeer zeer bevorderen; terwijl ook eerlang het gewest door ijzeren spoorwegen met de overige deelen van ons koningrijk en met het buitenland verbonden zal worden, waartoe de plannen reeds ontworpen zijn, en die den bloei en de welvaart nog grootelijks zullen vermeerderen. De straatweg van Groningen naar Leeuwarden treedt bij het dorpje Visvliet, waar de Gerkesbrug over het smalle water de Lauwers ligt, de provincie binnen. Het eerst ontmoeten wij op geringen afstand van dien straatweg bet vrij groote en welvarende, maar zeer stille dorp Burum, te midden van zeer vette landerijen gelegen; het bezit met onderhoorige buurten 3.000 inw. en eene schoone Herv. Kerk met eenen fraaijen toren. — Weldra komen wij te Buitenpost, in de grietenij, thans gemeente Achtkarspelen, ongeveer halfweg tusschen de beide hoofdsteden, 5 uren O. ten N. van Leeuwarden, en de hoofilpleisterplaats der diligences. liet is een schoon en levendig dorp, met 850 inw., en door aangenaam geboomte en buitens omringd. De kerk van het dorp is in den 80jarigen oorlog door de Spanjaarden afgebrand, maar later veel fraaijer herbouwd. Een half uur ten N. ligt de bevallige buurt Veenklooster, met de zeer bezienswaardige buitenplaats de Vogelenzang, een der uitgestrektste en schoonste landgoederen van Friesland. De overige plaatsen der genoemde gemeente zijn: Lutkepost, een gehucht, 1 uur ten Z. van Buitenpost; Gerkcsklooster, ten O., aan den N. oever van cenen tak van het Kaspar-Robles- of Kolonelsdiep, hetwelk de stadhouder Kaspar Robles heeft doen graven; dit diep komt uit het Bergumermeer, snijdt digt bij Gerkesklooster het Hoendiep, en vereenigt zich met de Lauwers. Het dorp telt 560 inw., waaronder die van dat gedeelte van het volkrijke en levendige gehucht Stroobos geteld zijn, hetwelk tot Friesland behoort. Zuidwaarts van genoemd diep liggen Augustinusga (600 inw.), een oud, uitgestrekt, fraai, tusschen geboomte gelegen dorp, Surhuizum (750 inw.) en Surhuisterveen, hetwelk omstreeks het

jaar 1600 door doopsgezinden ontgonnen en aangelegd en in 1686 van eene Herv. Kerk voorzien is; het bevat 1.300 inw., en de huizen, waaronder ook eene Doopsgez. Kerk, zijn allen langs de OudeVeenster-vaart op eene vermakelijke, ruime en lommerrijke plaats gebouwd. W. van daar ligt Drogeham en wederom Z. Harkcma-Opeinde en Rottevalle; maar het daar tusschen liggende Oostermeer (1.100 inw., 1 uur O. van Bergum) behoort tot eene andere gemeente. Digt bij den straatweg vinden wij Kooten (640 inw.), en tusschen dit dorp en Buitenpost het aangenaam gelegen dorpje Twijzel (500 inw.), welks nette huizen, waaronder de pastorie uitmunt, en welvarende boerderijen meestal langs den straatweg gebouwd zijn. — De geheele gemeente Achtkarspelen telt ruim 8.500 inw., en bevat, behalve eene Doopsgez. Kerk, 7 Herv. gemeenten, die 9 kerken hebben. Het Gemeentehuis staat te Buitenpost. Deze gemeente wordt ten N. begrensd door die van Kollumerlandeii-Nieuw-Kruisland, welke in hare 7 dorpen 6.530 inw., 4 Herv. en 1 Doopsgez. Kerk bevat. Van Buitenpost bereikt men het aanzienlijke vlek kollum, de hoofdplaats, langs het dorpje Augsbuurt of Lutkewoude, aan de trekvaart. Kollum ligt 6 uren N. N. O. van Leeuwarden, 2| uur Z. O. van Dokkum en } uur N. van den straatweg, in een fraai en vruchtbaar oord; het telt 2.600inw., die hun bestaan in landbouw, veeteelt, handel en vischvangst vinden, en bijna allen protestant zijn. Men vindt er tevens 1 looijerij, 1 vellenblooterij, 1 lijnbaan, 1 wolkammerij en 5 molens. Het vlek zelf is in 4 kluften of deelen verdeeld, waarvan de voornaamste, de Kerkburen-kluft, de kom vormt, die alleen ruim 1.800 inw. telt, en verscheidene straten met schoone, aanzienlijke huizen bevat Het wordt doorsneden door eene vaart, die van het Z. naar het N. loopt, en zich door de Koilumer-zijl in het Dokkumerdiep ontlast; deze schoone uitwatering maakt het vlek als tot eene zeeplaats, waarom er dan ook veel koophandel en zeevaart gedreven wordt. Bezienswaardig is de zeer ruime en nette Herv. Kerk, vroeger aan St. Maarten gewijd, en van een uitmuntend orgel voorzien; zij prijkt tevens met eenen fraaijen naaldtoren, die onder de hoogste torens van Friesland gerekend wordt, en 2 klokken heeft. Er bestaat bovendien een Armhuis, waarin ruim 100 personen van allerlei ouderdom verpleegd worden, en een Gasthuis of Hofje. Ten N. van het vlek, aan het Dokkumerdiep, stond vroeger het sterke Huis-ter-Luine, waar de aankomende schepen tol moesten betalen, doch waarvan thans alleen de naam

veen uitloopende, dat na de afgraving in vrij goede weilanden veranderd is. In het lage. westelijke gedeelte, hetwelk, even als West-Stellingwerf in 1825 zwaar door den watervloed geteisterd werd, ligt het Tjeukemeer, het grootste meer van Friesland, voor £ tot deze gemeente behoorende; het is zeer vischrijk, doch wordt weinig bevaren, ofschoon het door vaarten en uitwateringen met de Kuinder, met het Slootermeer en met de Zuiderzee verbonden is. Aan den Z. O. kant van dit meer vindt men Delfstrahuizen, waarover de vroegere postweg van de Lemmer op Groningen loopt; het heeft nog geene 300 inw., maar is zeer uitgestrekt, daar ook de smalle strook lands, die zich langs de Kuinder tot aan de Overijsselsche grenzen bij de sluis Schoterzijl uitstrekt en Schoter-Uiterdijken genaamd wordt, er toe behoort. In dezen hoek der gemeente vindt men mede de buurten Rohel, aan het meer, Rotstergaast, Rotsterhaule, en de kleine dorpen St. Jansga en Rottum. — Nieuweschoot en Oudeschoot (elk 150 inw.) liggen bij of aan den straatweg, ongeveer 1 uur Z. van Heerenveen, en hebben elk eene Herv. Kerk, even als de huizen zeer bevallig tusschen het geboomte liggende; in het laatste stond vroeger een klooster van de Duitsche orde, in 1299 ten behoeve van adellijke juffers gesticht. — Van dit dorp loopt een onlangs bepuinde weg door de geheele lengte der gemeente, oostwaarts over het kleine Mildam, Nychorne, Oudehorne, Schurega en Jubbega, naar Hornsterzwaaq, 4 uren van Heerenveen, met 400 inw., en met eene Herv. Kerk, zonder orgel. — De fraaije straatweg gaat echter van Oudeschoot lijnregt naar Heerenveen, voorbij de schoone buitenplaatsen Jagttust en Hercma, aan de regterzijde, terwijl links een zijweg naar het vorstelijke Oranjewoud voert, hetwelk des zomers door eene groote menigte personen bezocht wordt, die de hier in landhuizen, tuinen en hosschen zoo ryke natuur komen bezigtigen. Oranjewoud was vroeger tot een landhuis aangelegd en gesticht door Albertine Agnes, weduwe van den frieschen stadhouder Willem Frederik (f 1664); anderhalve eeuw maakte het den roem der provincie uit; maar de gebouwen werden in 1804 gesloopt en later de omgelegen bosschen en tuinen verkocht, zoo dat toen het groote landgoed in handen van verschillende eigenaars overging. Gelukkig nogtans is de schoone aanleg niet uitgeroeid; veeleer zijn de wegen en plantsoenen naderhand meer en meer verbeterd en verfraaid; nieuwe landhuizen en tuinen, waaronder die van Oranjestein, Oranjewoad, Veeiiwijk, Ontwijk, Kleinburg, Paauwenburg, enz. werden gebouwd en aangelegd, en