tot dus ver de eenigste van dien aard in ons land), aan den Leegeweg, is in 1840 vernieuwd en vergroot en met eenen fraaijen gevel versierd;—de R.K.Kerk, aan de Hoogstraat, die van buiten de gedaante van een gewoon deftig huis heeft. Eindelijk vindt men nog te Dokkum eene Beurs voor de kooplieden, eenc Yischmarkt, vóór het Stadhuis, een Weeshuis, eene Latijnsche school, goede, openbare en bijzondere scholen, een Dep. der Maatsch. tot N. v. 't Algem., Rederijkerskamers, enz. De landstreek ten N. W. van Dokkum draagt den naam van West-Donqeradeel, welke gemeente in hare 14 dorpen 7.060 inw. telt, die meest van den graan-, vlas- en aardappelbouw en de veeteelt bestaan. Onmiddellijk ten N. W. der stad ligt Bornwerd, met Bornwerderhuizen en Betterwird, 3 kleine dorpen, en een weinig meer W. het dorpje Baard (100 inw.). Noordwaarts leidt een kunstweg over het dorpje Hianre (115 inw.) naar Ternaard, de hoofdplaats der gemeente, \ uurs van de Wadden; het heeft ruim 900 inw., waarvan 500 in de kom, en eene vrij groote en schoone Herv. Kerk, met een fraai orgel, eenen spitsen toren en oude grafsteenen; alsmede eene Doopsgez. Kerk. Ter wederzijde van dien weg tiggen Hantum (ongeveer 400 inw.), met eene Herv. Kerk, en Hantumhuizen (270 inw.), welks Herv. Kerk van eene goth. bouworde is. O. van Ternaard vinden wij het zeedorp Wierum, met 650 van de vischvangst en den landbouw levende inw., en Nes, digt aan zee en niet verre van Paesens; dit dorp is door uitmuntende boerenplaatsen omringd en bevat in zijne kom 300 inw.; met 2 onderhoorige buurten heeft het echter eene bevolking van 1.200 zielen. Van Ternaard loopt de weg westwaarts op den zeedijk naar Holwerd, eene oude, zeer aanzienlijke en fraaije plaats, nabij de Wadden, tegenover het eiland Ameland, 2 uren N. W. van Dokkum. Het ligt op eene vrij hooge terp, heeft eene groote dubbele binnenbuurt met fraaije huizen, en bezit een haventje ter dienste der kustvaart; de bevolking bedraagt ongeveer 1.750 inw., die voornamelijk van den landbouw bestaan. Het dorp bezit eene groote en fraaije Herv. Kerk, die in 1777 geheel vernieuwd en met den vroeger afzonderlijk staanden naaldtoren vereenigd is, alsmede eene nieuwe Doopsgez. Kerk. — Te Holwerd is de beste gelegenheid om het op ruim 2 uren van den vasten wal gelegene eiland Ameland te bezoeken, en van daar is dan ook de gewone overvaart, hoewel er geen geregeld veer bestaat. Dit weleer zoo bloeijende en welbebouwde eiland wordt ten Z. door de Wadden van Friesland,

Jellum (120 inw.), met eene Herv. Kerk, die toren en orgel heeft; Beers (180 inw.), Hilaard (240 inw.), Huins (150 inw.), Lions (50 inw.), Jorwerd, een schoon dorp met vele fraaije huizen, en 500 inw., en Weidum. thans de hoofdplaats der gem., met 500 inw., op eene hoogte, fraai tusschen geboomte gelegen; allen hebben eene Herv. Kerk, waarvan die van Weidum in 1199 gesticht en een vrij aanzienlijk gebouw is, dat met eenen spitsen toren, een goed orgel en fraaije gestoelten prijkt; men vindt er nog de oude Dekamastate, het Gemeentehuis en de nieuw opgebouwde Bornia-state, welke bet dorp tot sieraad verstrekken. — Een weinig meer Z. liggen: Mantgum, 2 uren Z. W. van Leeuwarden, met 200 inw. en eene Herv. Kerk, die van eenen stompen toren en een uitmuntend, in 1845 vernieuwd orgel voorzien is, en Schillaard (30 inw.). Voorts Oosterwierum (300 inw.) met eene Herv. en eene R. K. Kerk, waarvan de eerste toren en orgel heeft;' Wieuwerd (150 inw.), waar de beroemde Anna Maria v. Schurman hare laatste levensjaren op Tetinga-state bij de secte der Labadisten doorbragt en begraven is; het heeft eene Herv. Kerk met toren en orgel, en eenen grafkelder, waarin de lijken verdroogen zonder tot verrotting over te gaan; Bozum, het zuidelijkste, 3| uur Z. W. van Leeuwarden, met 600 inw. en eene van eenen stompen toren en een fraai orgel voorziene Herv. Kerk; en Britswerd (220 inw) met eene Herv. Kerk, en eene Doopsgez. in de buurt Kromwal. De drie overige dorpen liggen in den Z. W. hoek der gem. en zijn Baard, Oosterlittens en Winsum. Het eerste, aan de Bolswarder trekvaart, heeft zijnen naam aan de gem. gegeven, telt slechts 270 inw. en bezit eene Herv. en eene Doopsgez. Kerk; Oosterlitteiis, waar zich de Bolswarder en Sneeker vaarten vereenigen, bevat in de onregelmatig gebouwde binnenbuurt 700 inw. en eene op eene hoogte gelegen Herv. Kerk; en Winsum, aan de vaart van Franeker op Sneek, heeft 500 inw. Dit dorp ligt nabij de hoogste terp der geheele provincie, en heeft insgelijks eene Herv. Kerk. — Ten W. van Menaldumadeel breidt zich de gem. Franekeradeel uit, die haren naam van de in het midden liggende stad Franeker ontvangen heeft. Zij heeft eene lengte van 3 en eene breedte van 2 uren. en bevat 11 dorpen met eene bevolking van 4.000 inw., die voornamelijk van landbouw en veeteelt en ook eenige fabrieken leven. Zij wordt zoo wel door den straatweg als door de trekvaart van Leeuwarden op Harlingen van O. naar W. doorsneden, terwijl in het