l00tiil veulens en een paar honderd stuks hoornvee naar Friesland en Holland uitgevoerd. Het aanzienlijkste dorp was voorheen Nes, tegenover Holwerd. Voor ruim 2 eeuwen had het meer dan 500 zoo groote als kleine vaartuigen in zee, welk getal vóór 60 jaren reeds op 80 verminderd was; thans is het een visschersplaatsje met 550 inw., waaronder nog wel eenige kapiteins en andere zeevarenden, maar die zich toch meestal met den landbouw en de visscherij bezig houden. Er is eene kleine Herv. Kerk; de toren der vroegere kerk staat geheel afzonderlijk en dient tot baken. branderijen, 1 eendenkooi en 1 korenmolen. Boven het dorp is vóór 4 jaren op de noordkust eene badinrigting opgerigt, die echter weder is te niet gegaan. Een half uur verder op het eiland ligt Ballum met 500 inw. en nog westelijker het kleine dorpje Hollum, beiden met eene Herv. en eene Doopsgez. Kerk. Eer wij Ameland verlaten om naar Holwerd terug te keeren, moeten wij nog aanmerken, dat het plan bestaat, om het eiland door indijking met de friesche kust te verbinden, waardoor wel 17.000 bunders bouwgrond aan de zee ontwoekerd zouden worden. Het plan is echter nog niet tot een begin van uitvoering gekomen. Van Holwerd loopt ook een rijweg regtstreeks naar Dokkum, over de dorpjes Waaxens, Brandgum en Foudgum, die niets merkwaardigs hebben. De andere weg, die van Dokkum over Ternaard naar Holwerd leidt, loopt van daar Z. W. naar Leeuwarden over verscheidene belangrijke dorpen, waarvan de 5 eersten: Blija, Ferwerd, Nijkerk, Marrum en Hallam, in de gemeente Ferwerderadeel gelegen zijn, die 11 dorpen en 8.100 inw. bevat. Blija, 1 uur van Holwerd, is tamelijk groot, heeft 1.050 inw. en is bekend om zijne voortreflelijke vlasteelt; er is eene Herv. en eene Doopsgez. Kerk. Een half uur verder ligt Ferwerd, de hoofdplaats der gemeente, met 1.500 inw. en aanzienlijke boerderijen, waarvan verscheidenen vroeger adellijke staten waren, en met eene fraaije Herv. Kerk, die een orgel en eenen zwaren, hoogen, stompen toren bezit, en op eenen hoogen heuvel staat, van waar men een schoon gezigt over de Wadden op Ameland heeft; er staat ook een fraai, nog nieuw Gemeentehuis, en men vindt er eenige cichoreimolens, even als in het naburige Nijkerk en Marrum, waarvan het eerste slechts 250 inw. telt. Marrum met ruim 1.100 inw., is een groot, oud en fraai dorp, dat vroeger door vele adellijke sloten omringd was, maar die meestal

in de fraaiste boerderijen veranderd zijn; de Herv. Kerk. met toren en orgel, is zeer rijk. HaUum, hetwelk reeds in de 13deeeuw als hofstad voorkomt en een paar kloosters en vele adellijke sloten bevatte, waarvan alleen de state Goslinga nog in wezen is, bezit eene fraaije binnenbuurt, eene grootsche Herv. Kruiskerk met orgel en 2 torens, eene kleine Doopsgez. Kerk, een voortreffelijk, in 1832 gesticht Armhuis, en met de buitenbuurt Joussumburen en verdere kleine buurten 2.350 inw., waarvan 1.200 in de kom; men vindt er insgelijks eenige cichoreifabrieken. — De overige 6 dorpen der gemeente liggen meer binnenwaarts en zijn minder belangrijk. Zij zijn: Hoogebeintum, op de hoogste terp der provincie gelegen, met 200 inw. en eene nette Herv. Kerk, Genum (120 inw.), Reitsum (70 inw.), Lichtaard (80 inw.), alle 3 op terpen liggende, Jeslum (380 inw.) en Wanswerd (380 inw.). Ten Z. van Dokkum breidt zich de gemeente Dantumadeel uit. Zij wordt ten N. door de Trekvaart op Leeuwarden gedeeltelijk van Ferwerderadeel gescheiden, bevat 12 dorpen en 7.800 inw., die meest van landbouw en veeteelt leven, daar zij uit eenen zeer vruchtbaren zandgrond bestaat; men vindt er tevens goede veenlanden, houtgewas en verscheidene kleine vischrijke plassen. De grind- en straatweg van Dokkum op Leeuwarden loopt midden door de gemeente, eerst Z. naar het dorpje Murmerwoude, op J- uurs van de stad, met 410 inw. en eene oude Herv. Kerk. Men wil den naam van Moordenaarswoude afteiden, omdat in de nabijheid van dit dorp, bij het oude Dockinga, Bonifacius in 754 met 51 der zijnen door de Friezen vermoord werd. Te Murmerwoude verdeelt zich de grindweg in drieën. Oostwaarts loopt hij door de zoogenaamde Dokkumerwouden, eene met hoornen en bouwlanden afwisselende streek, naar Kollum, over de fraaije dorpen Dantumawoude (700 inw ). met eene Herv. en Doopsgez. Kerk, en Driezum (450 inw.), met de fraaije Rinstna-state. Even ten N. ligt Wouierswoude, met 500 inw. — Westwaarts gaat hij over Akkerwoude (1 uur Z. van de stad), met 950 inw., en fti'«s«mageest, waar men veel geboomte, fraaije huizen en eene antieke Herv. Kerk met orgel en toren aantreft, en dat 750 inw. heeft. Ten N. daarvan liggen Sybrandahuis (180 inw.) en Janum, het kleinste en vruchtbaarste dorp der gemeente, ten N. der Trekvaart, en met slechts 100 inw., maar met vruchtbare bouwlanden en menigvuldige vlieterpen. Aan dezelfde Trekvaart ligt een weinig meer Z. Birdaard, met 450 inw. — Zuidwaarts gaat de weg van Murmer-

verde wereld,\" de laatste jaren zijns levens sleet, gelijk hij dan ook in 1698 in dit dorp begraven is. — Van Jelsum wandelen wij naar het dorp Koriijum (270 inw.), met het oude en merkwaardige slot Martcna-state, bekend als de woonplaats van Duco Martena, die de Friezen door zijne geestkracht er toe bragt om in 1580 het spaansche juk af te werpen. Het deftige gebouw trekt door zijne fraaije ligging tusschen hoog geboomte en door zijne ongewone bouworde de aandacht tot zich; het is door eene breede gracht en fraaije singels omringd, binnen welke laatsten ook de reeds in de 10de eeuw gestichte Herv. Kerk staat; ofschoon deze in 1812 het laatst vernieuwd is, heeft zoo wel het in- als uitwendige nog vele kenmerken van oudheid behouden. — Een weinig verder N. ligt Britsum met 350 inw. en eene op eene zeer hooge terp gelegen Herv. Kark, van waar men een schoon gezigt op het omliggende vruchtbare wei- en bouwland heeft. Oudtijds stonden hier aan de Middelzee het zeer oude en zware kasteel Britsenburg en het slot Lettinga-state, op welk laatste in 16-i1 de beroemde vestingbouwkundige Menno van Coehoorn werd geboren. — Van hier bereiken wij het nette SHeiis, het aanzienlijkste dorp van Leeuwarderadeel, i\ uur ten N. der hoofdstad, aan den uitmuntenden kunstweg, die van daar naar Hallum en Holwerd loopt. Het ligt vrij hoog te midden van vette kleilanden, telt met onderhoorige buurten 2.000 inw., en heeft eene groote binnenbuurt langs de vaart en den hoofdweg, met een aantal zeer schoone boerenplaatsen, die om hare netheid, zindelijkheid en rijkdom de bezigtiging overwaardig zijn; het dorp bezit eene zeer groote Herv. Kerk, met orgel en eenen breeden stompen toren, en een Armhuis. — N. van Stiens liggen aan denzelfden kunstweg de dorpen Finkum en Hyum, met 450 en 300 inw., en elk met eene Herv. Kerk. Het noordelijk gedeelte van Leeuwarderadeel grenst ten W. aan ieene uitermate vruchtbare landouw, wier bodem geheel uit aangeslibde gronden bestaat en die den naam van de gemeente Het Bildt draagt. Toen ten gevolge van het ontstaan der Zuiderzee in de 13de eeuw de diep landwaarts indringende golf de Middelzee, die een groot gedeelte der tegenwoordige gemeenten Leeuwarderadeel, Menaldumadeel, Baarderadeel, alsmede geheel Rauwerderhem en Wymbritseradeel besloeg, meer en meer verslibde, ontstond aan haren mond een uitstekend vruchtbaar land, waarvan het eerste gedeelte, het oude Bildt, onder het bestuur van hertog George van Saksen in de jaren van 1500 tot 1508 bij verpachting door Hollanders werd ingedijkt en be96'