N. W. deel de Ried stroomt, die oudtijds bij Berlikum in zee liep. — Het eerste dorp, dat wij, van Dronrijp komende, ontmoeten is Zweins, bijna 3 uren W. van Leeuwarden, digt bij de trekvaart, over welke in de aanzienlijke onderhoorige buurt Kingmatille eene brug ligt. Het telt met deze buurt ongeveer 300 inw., 1 steenbakkerij en eene Herv. Kerk, met toren en orgel; tevens vindt men er de state Kingma, het grootste sieraad van het dorp, en eene der beide staten, die van de vroeger in deze gemeente bestaande talrijke stinzen nog alleen overgebleven zijn. — Van hier komen wij al dadelijk op het gebied der stad franeker, welk gebied zich rondom de stad 1{ uurs in de lengte en 1 uur in de breedte uitstrekt en onder den naam van de Uitburen bekend is. De buurten, die alzoo tot het regtsgebied der stad behooren, zijn: Arkens, Salwerd, Lutje-Lollum, Miedum, Doijum, Kie, Lankum, War, het Vliet, Vijfhuizen en Zevenhuizen, waarvan de 2 laatsten ten O. aan de trekvaart liggen, en met het Vliet, ten W., den zoogenaamden Klokslag van Franeker uitmaken. Franeker zelf is eene zeer oude stad. daar zij reeds in 1191 stedelijke regten bezat; maar haar oorsprong ligt in het duister. In het laatste gedeelte der middeleeuwen nam zij een krachtdadig aandeel in de twisten tusschen de Schieringers en Vetkoopers; onder de saksische heerschappij werd zij voor korten tijd de zetel van hertog Albrecht. Daar hij zich echter door zijne gestrengheid en willekeur gebaat maakte, bragten de Friezen een leger van 16.000 man tegen hem op de been, belegerden zijnen zoon Hendrik binnen het slecht versterkte Franeker in 1500, doch werden door den met een magtig leger terugkeerenden .hertog geslagen en verdreven, waarop de stad ter belooning van hare getrouwheid met groote voorregten begunstigd werd. De pogingen om haar reeds in 1572 aan de spaansche heerschappij te ontrukken, mislukten, zoo dat zij eerst in 1576 in handen der Staten kwam. Na dien tijd is er van de geschiedenis der plaats alleen als merkwaardig te melden, dat zij in de burgertwisten van 1787 eene zeer werkzame rol speelde, die evenwel niet te haren voordeele eindigde. Franeker ligt 3 uren W. van Leeuwarden, in eene uitmuntend vruchtbare landouw, aan de trekvaart van Leeuwarden op Harlingen en de vaarten naar Barradeel, het Bildt, Sneek en Bolsward, terwijl de straatweg midden door de stad loopt, en ook eerlang een spoorweg haar met Harlingen en Leeuwarden zal vereenigen. Hare bevolking bedraagt thans ongeveer 5.950 zielen, (4.400 herv., 10luth.,

160 doopsgez., 150 chr. afgescheidenen, 1.150 R. kath., 50 Israël.), waarvan bijna 1.500 in de buitenbuurten wonen, die van den handel in granen, kaas en vlas, winkelnering en eenige fabrieken leven. Zoo bakkerijen, 1 grofaardewerkfabr., 2 wolkammerijen, 7 kagchel- en 9 grofsmederijen, 2 touwslagerijen, 1 verwerij, 2 boekdrukkerijen, houtzaag-, cement-, koren-, pel- en mostaardmolens, enz. — De gedaante der stad is genoegzaam eirond; zij was vroeger met eenen wal omgeven, welke slechts één geregeld bolwerk, aan de Oosterpoort, bezat, en alzoo genoegzaam zonder verdediging was. Hare wallen zijn thans fraai beplant en leveren eene aangename wandeling op, waarbij men een heerlijk gezigt op de als met vee bezaaide velden heeft, terwijl men meer dan 100 dorpen in den omtrek tellen kan. Zij sterpoort, de Westerpoort en de Noorderpoort, die thans allen zijn afgebroken. Uit de laatste gaat men door een kostbaar ijzeren hek, dat tusschen twee zware net gewerkte zuilen draait, naar den rijweg naar Dongjum. De waterpoorten zijn allen door bruggen over de stadsgracht vervangen. Niet ver van de Oosterpoort stond in den stadswal een oude toren met een' zwaren pijnappel, de Buiskool genaamd, waaraan de Leeuwarder Waterpoort was gebouwd. Tusschen de Noorder- en Westerpoort sluit de cirkelvormig uitspringende wal een stuk weiland in, dat weleer een diepe vijver was, in welks midden het beroemde Sjaerdama Slot stond; dit zeer oude slot, waardoor Franeker geheel bedwongen kon worden, werd in het begin der vorige eeuw afgebroken. De stad is van binnen doorsneden met wateren, waarover 20 bruggen of steenen pijpen liggen; en in den straatweg ligt eene ophaalbrug, die de Mauritsbrug heet, omdat, toen in 1665 graaf Johan Maurits van Nassau er over reed, de brug brak en hij in het water viel, waaruit hij slechts met moeite gered werd. Franeker was vroeger beroemd om zijne Akademie, die in 1585 gesticht werd, en gedurende meer dan twee eeuwen een aantal beroemde mannen in alle vakken van geleerdheid heeft opgeleverd. Aan deze hoogeschool bloeiden in de 17de eeuw de zoo aanzienlijke godgeleerde school van Coccejus, en in de 18de eeuw de beide niet minder vermaarde letterkundige scholen, die der Oostersche talen van Schultens en die der grieksche van Hemsterhuis en Valckenaer, vóór zij naar Leyden werden overgebragt, alsmede eene wiskundige,

het Rijk gekocht en wordt thans bewoond door de weduwe van den zoon van den vernuftigen vervaardiger, die het Planetarium aan de bezoekers laat zien. — Eindelijk bestaat te Franeker een Gymnasium, een Dep. der Maatsch. Tot Nut van 't Algemeen enz. — De Nieuwe Begraafplaats, buiten de stad, is om hare voortreffelijke inrigting en de vele fraaije gezigten op de omliggende dorpen en landerijen een bezoek overwaardig. Eén uur ten Z. O. van de stad ligt Tjum, het grootste dorp van Franekeradeel, aan den rijweg van Franeker naar Sneek. Het is op eene booge terp gebouwd, bestaat uit eene ruime dubbele buurt en telt in de kom 400 inw., terwijl het met 12 onderhoorige buurten eene bevolking van 850 zielen heeft. Men vindt er eene groote en zeer oude Herv. Kerk, welker zijmuren grootendeels uit tufsteen bestaan, en die niet alleen een uitmuntend orgel en een koor bezit, maar ook met den hoogsten toren van Friesland prijkt; hij is 72 el hoog en gebouwd in 1548. — Het dorp Hitsiim, \ uur Z. W. van Franeker, bevat met het gehucht Wester-Hitsum 440 inw., en eene op eene hooge terp gebouwde Herv. Kerk, met een in 1819 vernieuwden toren. — Een weinig meer Z. vinden wij aan den ouden Slagtedijk, die het W. deel der gemeente doorloopt, het uitgestrekte dorp Achlum, hetwelk met 4 gehuchten eene bevolking van 450 inw. en eene Herv. Kerk heeft, die insgelijks op eene hooge terp staat en van eenen spitsen toren voorzien is. — Ten W. der stad, aan den straatweg op Harlingen, liggen Herbayum en Midlum, het eerste met 240, het tweede met 650 inw., en beiden met eene Herv. Kerk. Het levendige Midlum, slechts ^ uur ten O. van Harlingen, heeft verscheidene steenbakkerijen, 2 kalkovens en 2 houtzaagmolens. De Kerk, op eene hooge terp staande, is van een fraai orgel en eenen toren voorzien. — De overige dorpen der gem. liggen allen ten N. van Franeker en zijn: Sehalsum(120 inw.), Dongjum (200 inw.), Boer, (100 inw.), Peins (180 inw.) en Ried, met 240 inw., en aan het water de Ried gelegen. Allen hebben eene Herv. Kerk, waarvan die van Dongjum eene prachtige marmeren graftombe van den staatsman Sicco van Goslinga (-|-1731), en die van Ried een in 1829 vernieuwd orgel bezit, terwijl allen van eenen toren voorzien zijn. Te Ried vindt men ook nog de state Nieuw-Andla. Tusschen Franekeradeel en Menaldumadeel ten O., het Bildt ten N., en de Wadden of den mond der Zuiderzee ten W. ligt eene lange streek gronds, die van het N. O. naar het Z. W. loopt, en de