werk, een torentje en een orgel. — Voorts eene Doopsgez. Kerk, over de Koemarkt, in'1784 aanmerkelijk vernieuwd; 2 schoone R. K. Kerken, de eerste een kruisgebouw, in 1847 nieuw opgerigt; de tweede in 1850 gesticht en beiden met eenen toren en een orgel prijkende; eene Kerk der chr. afgesch. en eene in 1840 gebouwde Synagoge. — De andere eenigzins merkwaardige gebouwen en inrigtingen der stad zijn: het Stadhuis, aan de Marktstraat, met een' fraaijen voorgevel, door lijsten, beelden en allerlei lofwerk versierd; met hooge stoep, siertijk gebouwden toron en deftige raadzaal, en met een belangrijk archief. Onder dit Stadhuis is deWaag, waarbij de boter- en kaasmarkt gehouden wordt, daar er jaarlijks meer dan een millioen ponden boter en kaas ter markt gebragt worden; — het Gemeentehuis van Wonseradeel, vroeger het Hiddeinahuis genoemd; het Burger-Weeshuis, een zeer geschikt gebouw, in 1542 gesticht en thans voor alle gezindten bestemd; het Armenhuis, bestemd voor bejaarde lieden; —het Gereformeerd Armenhuis; het St. Antonij-Gasthuis of Proveniershuis, op de Koe- of Nieuwemarkt, een der fraaiste en regelmatigste gebouwen der stad, in 1464 gebouwd en in 1778 en later verbeterd en verfraaid; de Latijnsche School, een Dep. der Maatsch. Tot Nut van 't Alg., eene Concertvereeniging, goede scholen, enz. — De drie overige dorpen der gem. Wonseradeel zijn Hichtum, Burgweid en Hartwerd, het eerste aan de vaart op Franeker, met 120 inw., het tweede aan die op Leeuwarden, met 320 inw. en de state Donia, en het derde ten O. der stad, met ruim 100inw.; in de beide eersten is eene Herv. Kerk, waarvan die te Hichtum een orgel bezit. N. Oostwaarts van deze gem. ligt die van Hennaarderadeel, welke ten N. door Franekeradeel en Menaldumadeel en ten O. door Baarderadeel begreusd wordt; zij is van N. tot Z. 3 uren lang en van W. naar O. 2 uren breed. Zij vormt nagenoeg het middelpunt van het kwartier Westergoo en bevat 12 dorpen, met eene bevolking van nagenoeg 3.800 zielen, die grootendeels van landbouw bestaan; men treft er vrij groote boerderijen en vele gegoede ingezetenen aan. De gem. wordt, behalve door verscheidene aanzienlijke rijwegen, door vaarten van Bolsward op Leeuwarden, Franeker en Sneek doorsneden, waaruit wéder vele andere kleinere vaarten voortspruiten. Aan eerstgemelde vaart ligt Wommels, i'f N. O. van Bolsward, met 7 buurschappen en 800 inw.. waarvan 550 in de kom, welker huizen rondom een ruim plein gebouwd zijn en waar men eene ruime Herv. Kerk met toren

en orgel vindt; aan dit plein staat tevens het landhuis der familie van Eysinga, die eigenaar is van het grootste deel der landerijen in deze gem. — O. van daar, 1 uur ten N. van Bolsward, aan de vaart van Tjum naar deze stad, ligt Waaxens (80 inw.); voorts een weinig noordelijker Kubaard (180 inw.) en Edens, aan de Leeuwardervaart (30 inw.). In dat deel der gem., hetwelk met eenen grooten hoek tusschen Baarderadeel en Franekeradeel inspringt, liggen Spannum (250 inw.), met eene Herv. Kerk, waarin een keurig orgel, Baaijum (100 inw.), welks Herv., op eene hooge terp staande Kerk eene oude, groote doopvont bevat, en Welsrijp, met eenige buurtjes ruim 450 inw. tellende. — De gem. heeft haren naam van het dorp Hennaard, 2 uren N. 0. van Bolsward, aan de trekvaart op Leeuwarden, met slechts 120 inw. en eene kleine Herv. Kerk, zonder orgel; maar veel aanzienlijker is het een weinig Z. gelegene Oosterend, dat in de kerkbuurt alleen 400 inw. telt, en welks bevolking met die der omliggende buurtjes en oude, in boerderijen vervormde staten tot 700 zielen klimt. Er is eene zeer schoone Herv. Kerk, die met een fraai gestoelte, nette zitbanken en eene eikenhouten galerij versierd is, welke laatste op 3 bogen rust en waarop vele bijbelsche tafereelen fraai uitgesneden zijn; zij beeft een orgel en eenen toren met eene houten spits. — De 3 overige dorpen, Hens (150 inw.), Luikewierum (150 inw.) en Hidaard (150 inw.) hebben niets merkwaardigs. De vrij groote gemeente Wymbritseradeel strekt zich ten Z. van Hennaarderadeel uit, grenst ten W. aan Wonseradeel en ten O. aan Rauwerderhem en Doniawarstal. Zij is van O. naar W. 4| uur lang en van N. naar Z. 3 uren breed, en bevat eene bevolking van 8.350 inw., die in 28 dorpen verspreid zijn, terwijl de steden Sneek en Ylst binnen haar gebied zijn besloten. Zij wordt door den Hemdijk in een Binnen- en een Buitendijksch deel gescheiden, waarvan het eerste weder door onderscheidene binnendijken gesmaldeeld is, en menigvuldige rijwegen tusschen de verschillende dorpen bevat; het Buitendijksche gedeelte is daarentegen zeer laag en bijzonder waterrijk, waardoor er slechts een paar goede rijwegen gevonden worden. De voornaamste wateren zijn: de Witte-, de Zwarte- en de Oudegaster- Brekken, de Idsegaster- poelen, een gedeelte van het Slootermeer, het Sneekermeer en het Groote Gaastmeer, het Heegermeer, de Ooster- en Wester- Wijmerts, de vaarten van Sneek op Ylst, van Ylst naar Bolsward, van Sneek naar Franeker en van Sneek op Leeuwarden. Al deze wateren en poelen in het Buitendijksche gedeelte