zijn de veeteelt, visscherij, houtteelt, veenderij en handel de voornaamste bronnen van bestaan. Ook bet fabriekwezen is er niet achterlijk: bet levert linnen en wollen stoffen, cichorei, zout, zeep, leder, tabak, olie en was, bier, sterke dranken, goud- en zilverwerk, enz. Tevens vindt men er cene menigte scheepstimmerwerven, touwslagerijen, steen- en pannenbakkerijen en een groot aantal molens van allerlei soort. In de laatste 40 jaren zijn in de provincie eene menigte goede straat- en macadam wegen aangelegd, die haar in alle rigtingen doorkruisen en het binnenlandsch verkeer zeer bevorderen; terwijl ook eerlang het gewest door ijzeren spoorwegen met de overige deelen van ons koningrijk en met het buitenland verbonden zal worden, waartoe de plannen reeds ontworpen zijn, en die den bloei en de welvaart nog grootelijks zullen vermeerderen. De straatweg van Groningen naar Leeuwarden treedt bij het dorpje Visvliet, waar de Gerkesbrug over het smalle water de Lauwers ligt, de provincie binnen. Het eerst ontmoeten wij op geringen afstand van dien straatweg bet vrij groote en welvarende, maar zeer stille dorp Burum, te midden van zeer vette landerijen gelegen; het bezit met onderhoorige buurten 3.000 inw. en eene schoone Herv. Kerk met eenen fraaijen toren. — Weldra komen wij te Buitenpost, in de grietenij, thans gemeente Achtkarspelen, ongeveer halfweg tusschen de beide hoofdsteden, 5 uren O. ten N. van Leeuwarden, en de hoofilpleisterplaats der diligences. liet is een schoon en levendig dorp, met 850 inw., en door aangenaam geboomte en buitens omringd. De kerk van het dorp is in den 80jarigen oorlog door de Spanjaarden afgebrand, maar later veel fraaijer herbouwd. Een half uur ten N. ligt de bevallige buurt Veenklooster, met de zeer bezienswaardige buitenplaats de Vogelenzang, een der uitgestrektste en schoonste landgoederen van Friesland. De overige plaatsen der genoemde gemeente zijn: Lutkepost, een gehucht, 1 uur ten Z. van Buitenpost; Gerkcsklooster, ten O., aan den N. oever van cenen tak van het Kaspar-Robles- of Kolonelsdiep, hetwelk de stadhouder Kaspar Robles heeft doen graven; dit diep komt uit het Bergumermeer, snijdt digt bij Gerkesklooster het Hoendiep, en vereenigt zich met de Lauwers. Het dorp telt 560 inw., waaronder die van dat gedeelte van het volkrijke en levendige gehucht Stroobos geteld zijn, hetwelk tot Friesland behoort. Zuidwaarts van genoemd diep liggen Augustinusga (600 inw.), een oud, uitgestrekt, fraai, tusschen geboomte gelegen dorp, Surhuizum (750 inw.) en Surhuisterveen, hetwelk omstreeks het

jaar 1600 door doopsgezinden ontgonnen en aangelegd en in 1686 van eene Herv. Kerk voorzien is; het bevat 1.300 inw., en de huizen, waaronder ook eene Doopsgez. Kerk, zijn allen langs de OudeVeenster-vaart op eene vermakelijke, ruime en lommerrijke plaats gebouwd. W. van daar ligt Drogeham en wederom Z. Harkcma-Opeinde en Rottevalle; maar het daar tusschen liggende Oostermeer (1.100 inw., 1 uur O. van Bergum) behoort tot eene andere gemeente. Digt bij den straatweg vinden wij Kooten (640 inw.), en tusschen dit dorp en Buitenpost het aangenaam gelegen dorpje Twijzel (500 inw.), welks nette huizen, waaronder de pastorie uitmunt, en welvarende boerderijen meestal langs den straatweg gebouwd zijn. — De geheele gemeente Achtkarspelen telt ruim 8.500 inw., en bevat, behalve eene Doopsgez. Kerk, 7 Herv. gemeenten, die 9 kerken hebben. Het Gemeentehuis staat te Buitenpost. Deze gemeente wordt ten N. begrensd door die van Kollumerlandeii-Nieuw-Kruisland, welke in hare 7 dorpen 6.530 inw., 4 Herv. en 1 Doopsgez. Kerk bevat. Van Buitenpost bereikt men het aanzienlijke vlek kollum, de hoofdplaats, langs het dorpje Augsbuurt of Lutkewoude, aan de trekvaart. Kollum ligt 6 uren N. N. O. van Leeuwarden, 2| uur Z. O. van Dokkum en } uur N. van den straatweg, in een fraai en vruchtbaar oord; het telt 2.600inw., die hun bestaan in landbouw, veeteelt, handel en vischvangst vinden, en bijna allen protestant zijn. Men vindt er tevens 1 looijerij, 1 vellenblooterij, 1 lijnbaan, 1 wolkammerij en 5 molens. Het vlek zelf is in 4 kluften of deelen verdeeld, waarvan de voornaamste, de Kerkburen-kluft, de kom vormt, die alleen ruim 1.800 inw. telt, en verscheidene straten met schoone, aanzienlijke huizen bevat Het wordt doorsneden door eene vaart, die van het Z. naar het N. loopt, en zich door de Koilumer-zijl in het Dokkumerdiep ontlast; deze schoone uitwatering maakt het vlek als tot eene zeeplaats, waarom er dan ook veel koophandel en zeevaart gedreven wordt. Bezienswaardig is de zeer ruime en nette Herv. Kerk, vroeger aan St. Maarten gewijd, en van een uitmuntend orgel voorzien; zij prijkt tevens met eenen fraaijen naaldtoren, die onder de hoogste torens van Friesland gerekend wordt, en 2 klokken heeft. Er bestaat bovendien een Armhuis, waarin ruim 100 personen van allerlei ouderdom verpleegd worden, en een Gasthuis of Hofje. Ten N. van het vlek, aan het Dokkumerdiep, stond vroeger het sterke Huis-ter-Luine, waar de aankomende schepen tol moesten betalen, doch waarvan thans alleen de naam

overig is. Voorts lagen hier vele oude adellijke staten, die insgelijks allen verdwenen zijn; thans liggen er nog de zeer fraaije buitenplaatsen Oostenburg, Nijenburg en Vaartzigt. — De overige dorpen der gemeente zijn Kollumerzwaag, ten Z. O. van Kollum (520 inw.), Oudwoitde (waaronder Veenklooster met de Vogelenzang (zie boven) behoort), Westergeest (700 inw.), Lutkewoude, Burum (beiden reeds vermeld) en Munnekezijl, eene lange buurt met eene kleine Herv. Kerk. bij de uitwatering der Lauwers. — De gemeente Oost-Dongeradeel beslaat den N. O. hoek der provincie en bevat 13 dorpen met 7.270 inw. Zij wordt door een groot aantal kunstwegen, te midden van de heerlijkste bouw- en weilanden, doorsneden, en door de Zuider-Ee, een water, dat van Dokkum naar de Lauwerzee loopt, in een N. en Z. deel verdeeld, terwijl zij in het Z. door het Dokkumer-diep van Kollnmerland, en in het W. door de Donger of Paesens, voorheen een meer aanzienlijk water, dat bij het dorp Paesens in de Wadden vloeide, maar thans eene gewone vaart, van West-Dongeradeel gescheiden is. Het eerste dorp in het Z. deel is Engwierum, 2 uren van Dokkum, met 760 inw. en eene Herv. Kerk, die toren en orgel heeft. Onder dit dorp behoort de buurt de Dokkumer-NieuweZijlen, aan de Lauwerzee, daar, waar het voorheen breede,- maatlater den zeedijk van de zee is afgesloten. De sluizen of zijlen, die men toen in dezen dijk heeft aangebragt, zijn een meesterstuk van waterbouwkunde en hoogst bezienswaardig. Het grootsche werkstuk, lang het aanzienlijkste sluiswerk in Nederland, bestaat uit een gebouw van 61.5 lengte en 33.5 el breedte, voorzien van 3 kokers, waarvan de middelste, met eene dubbele ophaalbrug gedekt, 8.34 el breed is; de beide anderen beslaan ruim de helft dier breedte en zijn met steenen bogen overwulfd; er zijn in het geheel 14 deuren en de groote schutkolk heeft eene lengte van 34.67 bij eene wijdte van 10.7 el. Het geheel is eenvoudig of zonder bouwkundige sieraden; maar ter herinnering aan de voltooijing hebben dc Staten boven op den dijk voor den verdienstelijken waterbouwkundige Willem Lorë van Leeuwarden eene nette gedenknaald doen oprigten, welke witte, niet hooge pyramide hier reeds van verre in het oog valt. — De 3 andere dorpen in het zuiderdeel zijn: Ee, dat met onderhoorigheden ruim 1.000 inw. en eene kleine, fraaije Herv. Kerk met toren heelt; Oostrum, op eene hooge terp, 1 uur O. van Dokkum, met 300 inw. en eene Herv. Kerk, en Jouwswier, met eene brug over de