plaatse, om zich tegen het gevaar van het ijs te beveiligen. — De merkwaardige openbare gebouwen, die de plaats bezit, zijn slechts weinig in getal; daaronder behooren het Kommandantshuis, de Kazerne, het Arsenaal, de Herv. Kerk, gesticht in 1613, een klein gebouw met toren en orgel, de R. K Kerk, in 1816 opgerigt en insgelijks met toren en orgel prijkende, en de in 1842 gestichte kleine Synagoge. Eén uur O. van Delfzijl en 4 uren N. O. van Groningen, aan het Damsterdiep, dat midden door de plaats stroomt, ligt het vlek of het vroegere stadje appingedam, ter plaatse, waar vóór den aanleg der sluizen te Delfzijl een dam in den mond der Fivel lag. Omtrent het ontstaan der plaats is weinig met zekerheid te zeggen; reeds in 1254 prijkte hare kerk met eenen toren en een rond dak; waarschijnlijk kreeg zij in het begin der!4de eeuw stedelijke regten, en werd zij kort daarna van muren en vestingwerken voorzien. Gedurende de Saksische beroeringen had zij verscheidene malen de rampen des oorlogs te verduren; zoo werd zij in 1514, na eene vruchtelooze belegering door de Groningers in 1500, in weerwil van de dapperste verdediging door hertog George van Saksen stormenderhand ingenomen, geplunderd en uitgemoord, doch viel kort daarop weder in handen van graaf Edzard, die de vestingwerken deed slechten. In 1536 wederom versterkt, nam George Schenk van Tautenburg haar op zeer harde voorwaarden in, ontmantelde haar geheel, en de stad ontging te naauwernood eene geheele vernieling, waartoe reeds bevel gegeven was. Sedert dien tijd hield zij op eene vesting te zijn, maar nam zij daarentegen in bloei en volkrijkheid toe. — Appingedam vormt met de dorpen Jukwerd, Marsum, Opwierde, Tjamsweer en Solwerd (waar vele steenbakkerijen en eene groote fabriek voor draineerbuizen gevonden worden), en met eenige gehuchten eene gem. van 3.450 inw., waarvan ruim 2.300 inde plaats zelve (1.860herv., 30 doopsgez. en luth., 150 R. kath., 150 chr. afgescheidenen en 110 Israël.). Eene der voornaamste bronnen van bestaan is de scheepsbouw, tellende men er 4 scheepstimmerwerven; de overige inwoners generen zich met kleinhandel en winkelnering, terwijl de beroemde en zeer druk bezochte paardenmarkten insgelijks tot den bloei en de levendigheid van dit stadje bijdragen. Bovendien is Appingedam de zetel eener Arrondissements-regtbank. Onder de weinige openbare gebouwen, die de plaats bezit, verdienen genoemd te worden: het Stadhuis, in welks benedengedeelte de

volkt. Juist dit is de reden, dat nog heden in het Bildt zich talrijke sporen van den hollandschen oorsprong, zoo wel in taal als in kleeding, openbaren. Latere indijkingen geschiedden in de jaren 1600 [het Nieuwe Bildt), in 1715 en 1754, zoo dat deze gemeente thans eene oppervlakte van 7.726 bunders beslaat, waarop eene welvarende bevolking van 7.800 inw. leeft. Zij bevat 3 groote en fraaije dorpen, allen op het Oude Bildt, en aan eenen fraaijen, regten weg gelegen, die midden door de gem. van O. naar W. loopt, en welke door 4 rijwegen regthoekig wordt doorsneden. De dorpen zijn: Lieve-Vrouwe-Parochie, St. Anna-Parochie en St. Jacobi-Parochie (het westelijkste), elk met ruim 2.000 inw., en met aanzienlijke boerenplaatsen en fraaije hofsteden, die meer op heerenhuizen dan op boerenwoningen gelijken; zij bezitten elk eene Herv. Kerk, met toren en orgel, zijnde die van St. Jacobi-Parochie in het jaar 1843 in dorischen stijl herbouwd en van een deftig voorportaal en eenen schoonen koepeltoren voorzien. — Het middelste, bestaande uit 2 dubbele rijen huizen, die elkander bij de kerk regthoekig snijden, wordt voor het schoonste en bevalligste der 3 dorpen gehouden. — Het ligt slechts 1 uur ten N. van Berlikum of Belkum, welk dorp in Menaldumadeel aan den ouden zeedijk gelegen is, die deze gem. nog heden ten N. van het Bildt afscheidt. Dit Menaldumadeel grenst ten O. aan Leeuwarderadeel, is 2 uren lang en breed, en heeft in hare 13 dorpen 8.562 inw., meest van landbouw bestaande. Zij wordt door de trekvaart en den straatweg van Harlingen op Leeuwarden van O. naar W. doorsneden, en bevat bovendien nog verscheidene N. W. van Leeuwarden, is een vrij aanzienlijk dorp met ruim 1.300 inw.; het bestaat uit eene lange, dubbele straat, waarop onderscheidene kleinere straten uitkomen, allen goed geplaveid, is vrij levendig door den drukken doortogt van reizigers, en wordt door het water de Ried met Franeker en door eene andere vaart met Leeuwarden verbonden, langs welke ontzettende hoeveelheden boom- en aardvruchten, die hier op den vruchtbaren bodem welig groeijen. worden vervoerd. Er is eene fraaije, achtkante Herv. koepelkerk mei eenen klokketoren, gebouwd in 1777, die tot sieraad van het dorp verstrekt, alsmede eene eenvoudige Doopsgez. Kerk. Een gedeelte van het dorp droeg voorheen den naam van Uitgong, waar te dezer plaatse in vroegeren tijd aan de Middelzee eene stad van dien naam gelegen was, die reeds in 606 vermeld wordt, nn alzoo eene

der oudste zeeplaatsen van Friesland was. Door de opslijking der Middelzee heeft dit Uitgong trapswijze zijn aanzien en zijnen handel, waarvoor het zoo uitstekend gunstig gelegen was, grootendeels verloren en werd het eindelijk geheel met Berlikum vereenigd. — W. van Berlikum vinden wij Wier (250 inw.) met eene Herv. Kerk, insgelijks eene oude zeeplaats; — en aan denzelfden ouden zeedijk, maar een weinig O., het schoone Beetgum en de lange buurten Beetgumer-molcu en Dijkstrahuizen, met zeer vele fraaije huizen en aanzienlijke boerenplaatsen; het telt in de kom van het dorp en onderhoorige buurten ruim 1.000 inw., die eene Herv. Kerk bezitten, en van land- en tuinbouw leven, daar men Berlikum en Beetgum als de ooft- en moestuinen van Leeuwarden kan aanmerken. Men vindt er de zeer fraaije state Martena of Groot-Terhorne, een der oudste, schoonste en grootste landgoederen van Friesland, met zeer schoone beplantingen, hertenkamp, bloemkweekerij en een aanzienlijk adellijk huis, dat geheel door water omringd en van eenen toren voorzien is, terwijl er door de gewelfde kelders eene onderaardsche gemeenschap bestaat met 3 torentjes, die bastionswijze ter verdediging van het huis gebouwd zijn. — Englum, i\ uur van Leeuwarden, bevat 240 inw. en eene Herv. Kerk, met toren en orgel. Vroeger stond er het buitengewoon sterke slot Grovestins, hetwelk thans in eene boerenhofstede veranderd is. — Meer westelijk ligt Menaldum, de hoofdplaats der gem., 2 uren W. ten N. van de hoofdstad, met ruim 1.200inw., en eene hoofdbuurt, die bijna cirkelvormig om de schoone en groote, van toren en orgel voorziene en op eene hoogte staande Herv. Kerk gebouwd is; sedert 1840 staat er een sierlijk nieuw Gemeentehuis. — Slappeterp en Schiiigen, ten W. van Menaldum, zijn slechts kleine dorpen (elk 120 inw. en eene kleine Herv. Kerk), en worden al zoo verre overtroffen door de belangrijke, zeer schoon gelegene en zeer levendige plaats Dronrijp, een dorp, dat 2 uren W. van Leeuwarden ligt en 1.400 inw. bevat. Het bestaat uit twee buurten, waarvan de eene, de Kerkeburen, rondom de kerk en aan den straatweg, en de tweede, de Bruggebuurt, aan de trekvaart gebouwd is. Er is eene groote en schoone Herv. Kerk, met een' der fraaiste torens van Friesland, eene nette, in 1839 gebouwde R. K. Kerk, met toren en orgel en een keurig altaarstuk, en een klein Gasthuis. De hier oudtijds bestaande adellijke huizen zijn thans meest in boerenplaatsen veranderd, maar men vindt er nog buitens. De ligging van het dorp op 6 of 7 ierpen, die in den zo-

mer met het schoonste graan prijken, en aan de trekvaart en groote wegen, welke elkander hier kruisen, maakt het tot een der schoonste en welvarendste dorpen van Westergoo. — Van Dronrijp oostwaarts gaande komt men aan de Bolswarderbrug, over de Trekvaart, ter plaatse waar deze de Botswarder-l rek vaart opneemt; en verder te Ritsttmazijl, J uur W. van Leeuwarden, mede eene brug in de buurt Ritsumaburen, die tot het dorp Marsum behoort, hetwelk ruim 800 inw. heelt, en waardoor de straatweg loopt. Het is een vrij levendig, fraai en hoog gelegen dorp, bestaande voornamelijk uit eene dubbele buurt aan den straatweg, met eene nette Herv. Kerk, die eenen toren met twee klokken heeft. Men vindt er een voortreffelijk liefdadig gesticht, het Popta-Gasthuis (voor 26 oude vrouwen), waartoe de schoone state Heringa, daarnevens gelegen, met haren deftigen In de buurt Schenkenschans, 20 min. W. van Leeuwarden, vangt de zuidwaarts loopende jaagvaart op Sneek aan. — Deze buurt behoort tot het dorp Deinum, 1 uur W. van Leeuwarden, hetwelk zeer aangenaam langs eene booge terp gebouwd is, en waarvan de meeste huizen, met het fraaije buiten Welgelegen, aan de Harlingervaart staan; het bevat 500 inw. en heeft eene Herv. Kerk, met eenen toren van een bijzonder maaksel, die in 1552 gesticht is. — Een weinig zuidelijker liggen de kleine dorpen Blessum en Boxum, de beide laatsten der gemeente. Het eerste heeft eene Herv. Kerk, met toren en orgel en 200 inw.; het laatste, met 240 inw., is beroemd door den slag, die hier in 1586 tusschen de Friezen en Spanjaarden geleverd werd, waarin de laatsten de overwinning behaalden. Er is insgelijks eene Herv. Kerk, met eenen stompen klokketoren. Begeven wij ons thans naar de welvarende gem. Baarderadeel, ten Z. van Menaldumadeel en ten O. van Leeuwarderadeel. Zij bevat 16 dorpen en telt 6.330 inw., die voor het grootste deel van de veeteelt en de daarmede verbonden bereiding van boter en kaas leven, daar slechts een zeer klein gedeelte van den uit vruchtbare klei bestaanden bodem voor bebouwing geschikt is. Zij heeft eenen omtrek van bijna 8 uren, en bezit goede wegen en vaarten, waaronder de trekvaarten van Leeuwarden op Sneek en Bolsward, de Sneeker Zeilvaart, de Jaanvaart, enz., terwijl de vroegere oude zeedijk, de Slagtedijk, het oostelijk gedeelte der gem. van het N. naar het Z. doorloopt. De noordelijkste dorpen in de nabijheid van Boxum zijn: