met zijne onderhoorige gehuchten 3.200 inw., 3 brouwerijen, 3 blaauwverwerijen, 1 leerlooijerij, 1 orgelmakerij, 2 siroopmakerijen, 2 korenmolens, eene gothische Kerk, met hoogen toren en fraai orgel, een doelmatig Gemeentehuis, een Armhuis en een oud adellijk Huiste-Horst, thans zeer vervallen. — De gemeente grenst ten N. aan die van Venray, de noordelijkste van dit gedeelte der provincie; deze gemeente, waartoe de dorpen Venray, Oirlo, Castenray, Leunen, Merselo, Oostrum en Smakt met nog verscheidene gehuchten behooren, bevat 4.000 inw., 3 leerlooijerijen, i verwerij, 1 branderij. 5 brouwerijen, wijl de meeste bewoners zich met den landbouw en het maken van schoenen bezig houden. Venray zelf ligt 7 uren N. van Weert en heeft 1.700 inw. in de kom, waarin eene uitmuntend schoone en groote Kerk staat, met eenen zeer hoogen toren, een orgel en 7 altaren; bovendien is er in het dorp nog eene R. K. Kerk, en de geheele gemeente telt er 7; ook zijn er verscheidene kloosters. Aan en langs de Maas in zuidelijke rigting weder terug keerende, treffen wij de volgende dorpen aan: Geysleren (300 inw.), met Wanssum (450 inw.), Meerlo, met de gehuchten Blitterswijk, Tienray en Swolrjen, (1.300 inw., 3 kerken en 3kapellen); Broekhuizen met Broekhuizenvorst (900 inw.), en Grubbenrorst met Lottum (1.300 inw.); er is eene fraaije Kerk en een krankzinnigengesticht. — Verder zuidwaarts, op gelijken afstand [1\ uur) van Venlo en Roermonde. ligt aan de Maas het dorp Kessel, met onderhoorigheden 1.250 inw. bevattende; het heeft 370 inw. in de kom, is luchtig en digt bebouwd, en heeft 2 marktplaatsen, op elk van welke een reusachtige lindeboom staat; er is een groot en fraai Raadhuis met een bordes van 7 treden, in 1840 gebouwd; maar de Kerk is oud (van 1400) en heett slechts eenen lagen toren. — Voorts: Neer, met 1.500 inw. (het dorp zelf telt er 700 in de kom) en eenige fabrieken; het ligt aan de Meer en heeft eene tamelijk groote Kerk met toren en orgel. — Nunheim (190 inw.). Halen (650 inw.), zeer aangenaam gelegen, met eene fraaije Kerk, en de 2 adellijke kasteden het Huis-te-Halen en Waerenburgh; Buggenum (C50 inw.), en Horne of Hoorne, \ uurs VV. van Roermonde. met 700 inw. eu een merkwaardig kasteel in de kom van het dorp. het stamslot van het beroemde nederlandsche geslacht Hoorne. De Kerk is in 1838 nieuw gebouwd, ter vervanging van eene der oudste christenkerken van ons vaderland, die toen afgebroken werd; het dorp bevat ook eenige fabrieken. — Baexum, Grathem, Beegdcn,

overig is. Voorts lagen hier vele oude adellijke staten, die insgelijks allen verdwenen zijn; thans liggen er nog de zeer fraaije buitenplaatsen Oostenburg, Nijenburg en Vaartzigt. — De overige dorpen der gemeente zijn Kollumerzwaag, ten Z. O. van Kollum (520 inw.), Oudwoitde (waaronder Veenklooster met de Vogelenzang (zie boven) behoort), Westergeest (700 inw.), Lutkewoude, Burum (beiden reeds vermeld) en Munnekezijl, eene lange buurt met eene kleine Herv. Kerk. bij de uitwatering der Lauwers. — De gemeente Oost-Dongeradeel beslaat den N. O. hoek der provincie en bevat 13 dorpen met 7.270 inw. Zij wordt door een groot aantal kunstwegen, te midden van de heerlijkste bouw- en weilanden, doorsneden, en door de Zuider-Ee, een water, dat van Dokkum naar de Lauwerzee loopt, in een N. en Z. deel verdeeld, terwijl zij in het Z. door het Dokkumer-diep van Kollnmerland, en in het W. door de Donger of Paesens, voorheen een meer aanzienlijk water, dat bij het dorp Paesens in de Wadden vloeide, maar thans eene gewone vaart, van West-Dongeradeel gescheiden is. Het eerste dorp in het Z. deel is Engwierum, 2 uren van Dokkum, met 760 inw. en eene Herv. Kerk, die toren en orgel heeft. Onder dit dorp behoort de buurt de Dokkumer-NieuweZijlen, aan de Lauwerzee, daar, waar het voorheen breede,- maatlater den zeedijk van de zee is afgesloten. De sluizen of zijlen, die men toen in dezen dijk heeft aangebragt, zijn een meesterstuk van waterbouwkunde en hoogst bezienswaardig. Het grootsche werkstuk, lang het aanzienlijkste sluiswerk in Nederland, bestaat uit een gebouw van 61.5 lengte en 33.5 el breedte, voorzien van 3 kokers, waarvan de middelste, met eene dubbele ophaalbrug gedekt, 8.34 el breed is; de beide anderen beslaan ruim de helft dier breedte en zijn met steenen bogen overwulfd; er zijn in het geheel 14 deuren en de groote schutkolk heeft eene lengte van 34.67 bij eene wijdte van 10.7 el. Het geheel is eenvoudig of zonder bouwkundige sieraden; maar ter herinnering aan de voltooijing hebben dc Staten boven op den dijk voor den verdienstelijken waterbouwkundige Willem Lorë van Leeuwarden eene nette gedenknaald doen oprigten, welke witte, niet hooge pyramide hier reeds van verre in het oog valt. — De 3 andere dorpen in het zuiderdeel zijn: Ee, dat met onderhoorigheden ruim 1.000 inw. en eene kleine, fraaije Herv. Kerk met toren heelt; Oostrum, op eene hooge terp, 1 uur O. van Dokkum, met 300 inw. en eene Herv. Kerk, en Jouwswier, met eene brug over de

Zuider-Ee. — Onder de dorpen in het N. deel vinden wij het eerst Metslawier. de hoofdplaats der gemeente, 1 uur N. O. van Dokkum; het heeft eene in 1777 gebouwde Herv. Kerk, met eenen toren, doch zonder orgel, en telt 400 inw. Voorts Morra (350 inw.); Anjum, het grootste dorp der gemeente, met ruim 1.000 inw., die eene op eene hoogte gebouwde Herv. Kerk met eenen naaldtoren bezitten; Lioessens (300 inw.); Paesens of Peazens, een armoedig visschersdorp met 680 inw.; Nijkerk (260 inw.); Nyawier (300 inw.); Wetsens en Aalsum. Het laatste, |uur ten N. van Dokkum, bevat ruim 310 inw. en is zeer hoog en schoon gelegen, staande ook de kerk met haren toren op eene hoogte. Langs dit dorp, welks gebied Dokkum aan 2 zijden omringt, loopt van de stad een kunstweg langs Wetsens, Metslawier, Morra en Anjum naar het tot laatstgenoemd dorp behoorende en aan zee gelegene Oostmahorn, eene voormalige schans, die nog gedeeltelijk aanwezig is en door het domein onderhouden wordt. Vóór deze schans is eene goede reede en ankerplaats voor tamelijk groote schepen, die hier dikwijls ten anker komen, en van hier is dan ook de beste gelegenheid om het tegenover liggende eiland Schiermonnikoog ie bezoeken. Schoon is het gezigt op dit 1} uur van de friesche kust verwijderde eiland, dat door de Wadden van den vasten wal gescheiden is, en voor den bezoeker nog al veel vreemds en merkwaardigs oplevert. Het heeft met zijn vast zeestrand, Oo.iterstrand genaamd, ongeveer 3 uren gaans in de lengte en ruim 1 uur in de breedte; doch het eigentlijke vaste land, dat hoofdzakelijk uit duingronden bestaat, is slechts 1 uur lang en ruim | uur breed; het geheele eiland beslaat eene oppervlakte van 1.088 bunders. Vroeger strekte het zich aan de Z. en Z. W.zijde veel verder uit; maar door den sterken stroom in het zoogenaamde Friesche gat, die door de uitwateringen van Groningen en Friesland in de Lauwerzee ontstaat en waardoor Schiermonnikoog van Ameland gescheiden is, is van tijd tot tijd veel land weggeslagen en hebben de inwoners zich in één dorp moeten vereenigen. Dit dorp draagt den naam van Oosterburen, is vrij regelmatig gebouwd, bevat 2 straten, waarvan de eene eenige fraaije huizen bevat en telt thans nog 950 inw.; de Herv. Kerk, een langwerpig vierkant gebouw met eenen spitsen toren, staat op een ruim plein tusschen de beide straten; er is tevens een Werkhuis voor de armen. De voormalige welvaart van het eiland (in het begin der 17de eeuw waren er nog 113 vaartuigen, allen aan de ingezetenen toebehoorende) is wel vermin-