jaar 1600 door doopsgezinden ontgonnen en aangelegd en in 1686 van eene Herv. Kerk voorzien is; het bevat 1.300 inw., en de huizen, waaronder ook eene Doopsgez. Kerk, zijn allen langs de OudeVeenster-vaart op eene vermakelijke, ruime en lommerrijke plaats gebouwd. W. van daar ligt Drogeham en wederom Z. Harkcma-Opeinde en Rottevalle; maar het daar tusschen liggende Oostermeer (1.100 inw., 1 uur O. van Bergum) behoort tot eene andere gemeente. Digt bij den straatweg vinden wij Kooten (640 inw.), en tusschen dit dorp en Buitenpost het aangenaam gelegen dorpje Twijzel (500 inw.), welks nette huizen, waaronder de pastorie uitmunt, en welvarende boerderijen meestal langs den straatweg gebouwd zijn. — De geheele gemeente Achtkarspelen telt ruim 8.500 inw., en bevat, behalve eene Doopsgez. Kerk, 7 Herv. gemeenten, die 9 kerken hebben. Het Gemeentehuis staat te Buitenpost. Deze gemeente wordt ten N. begrensd door die van Kollumerlandeii-Nieuw-Kruisland, welke in hare 7 dorpen 6.530 inw., 4 Herv. en 1 Doopsgez. Kerk bevat. Van Buitenpost bereikt men het aanzienlijke vlek kollum, de hoofdplaats, langs het dorpje Augsbuurt of Lutkewoude, aan de trekvaart. Kollum ligt 6 uren N. N. O. van Leeuwarden, 2| uur Z. O. van Dokkum en } uur N. van den straatweg, in een fraai en vruchtbaar oord; het telt 2.600inw., die hun bestaan in landbouw, veeteelt, handel en vischvangst vinden, en bijna allen protestant zijn. Men vindt er tevens 1 looijerij, 1 vellenblooterij, 1 lijnbaan, 1 wolkammerij en 5 molens. Het vlek zelf is in 4 kluften of deelen verdeeld, waarvan de voornaamste, de Kerkburen-kluft, de kom vormt, die alleen ruim 1.800 inw. telt, en verscheidene straten met schoone, aanzienlijke huizen bevat Het wordt doorsneden door eene vaart, die van het Z. naar het N. loopt, en zich door de Koilumer-zijl in het Dokkumerdiep ontlast; deze schoone uitwatering maakt het vlek als tot eene zeeplaats, waarom er dan ook veel koophandel en zeevaart gedreven wordt. Bezienswaardig is de zeer ruime en nette Herv. Kerk, vroeger aan St. Maarten gewijd, en van een uitmuntend orgel voorzien; zij prijkt tevens met eenen fraaijen naaldtoren, die onder de hoogste torens van Friesland gerekend wordt, en 2 klokken heeft. Er bestaat bovendien een Armhuis, waarin ruim 100 personen van allerlei ouderdom verpleegd worden, en een Gasthuis of Hofje. Ten N. van het vlek, aan het Dokkumerdiep, stond vroeger het sterke Huis-ter-Luine, waar de aankomende schepen tol moesten betalen, doch waarvan thans alleen de naam

plaatsen en aanzienlijke boomkweekerijen. De zuidelijkste buurt Bergumerdam is zeer levendig door den doortogt zoo van rijtuigen als binnenschepen, en wordt des zomers door minnaars van vischpartijen druk bezocht, om de heerlijke baars te eten, die men in het meer vangt. — Aan de oostzijde van het meer liggen Eestrum met 370 inw., tusschen den straatweg en bet Kaspar-Robles-diep, en Oostermeer, eene uitgestrekte plaats (z. bl. 724), met eene groote Herv. Kerk, die eenen stompen toren doch geen orgel heefl. — Daarentegen vinden wij | uur ten Z. van Bergum, aan den rijweg op Dragten, het nette dorpje Suameer (zuid-meer), uit eenige buurtjes bestaande, met 400 inw. en eene Herv. Kerk. Het nabij gelegene Garijp (690 inw., waarvan 530 in de kom) was vroeger zeer aanzienlijk door de 14 adellijke stinzen of sloten, die in den omtrek stonden, doch welke allen in nette boerenwoningen veranderd zijn. Meer afgezonderd liggen de beide laatste dorpen der gemeente: Suawoude en Eernewoude, elk met 200 inw. en eene Herv. Kerk. Het zoo even genoemde Dragten is de hoofdplaats van Smallingerland, eene gemeente, die ten N. door Tietjerksteradeel en Achtkarspelen en ten O. door de Groninger Ommelanden begrensd is, en eene lengte van 5, bij eene breedte van 2 uren beeft. Zij bevat in hare 6 dorpen 8.270 inw., wier hoofdbestaan de landbouw en veeteelt is. In vroegere tijden vond men in het N. en O. gedeelte hooge, moerassige veenen, bosschen en struiken; maar zoo wel de veenen, als de lage drassige landen in het W. zijn sedert lang in schoone bouw- en weilanden herschapen, hoewel men er nog verscheidene groote plassen aantreft, als: de Kromme-Ee, de Wijde-Ee, de Monnike-Ee, de Smalle-Eester- en de Oudegaaster-Zanding, enz., die ondertusschen door de rijke vischvangst aan velen brood verschaffen. Zij is thans nog zeer boomrijk, en de talrijke fraaije rijwegen, zoo wel als de naastgelegen erven zijn allen door menigvuldig houtgewas omzoomd, hetwelk een aangenaam gezigt oplevert. — Het eerste dorp, dat wij, van Bergum over Suameer komende, ontmoeten is Nyega, aan den zoogenaamden Lijkweg op Dragten; het heeft 340 inw. en eene Herv. Kerk. — Een klein uur Z. W. ligt het zeer oude dorp Oudega, aan den Hoogeweg, dat wel 2 uren gaans lang en 1 uur breed is; het bestaat uit verscheidene buurten en heeft 800 inw. De oude Herv. Kerk, wier stichting onbekend is, is een langwerpig vierkant gebouw, met eenen toren, doch zonder orgel; zij bevat nog veel dnifsteen en menigmaal werden hier steenen doodkisten opge-

dolven. Er is tevens eene Kerk voor de chr. afgescheidenen. De Lijkweg en Hoogeweg loopen beiden op geringen afstand van elkander evenwijdig westwaarts naar Opeiude, hetwelk grootendeels in eene lange reeks langs den eerste is gebouwd en fraaije gezigten door het geboomte oplevert. Het telt met zijne onderhoorige buurten nagenoeg 800 inw., en bezit eene oude Herv. Kerk. met stompen toren. — W. van daar ligt Rottevalle, een bloe'ijend dorp, met eene Doopsgez. en eene Herv. Kerk en 800 inw. in de kom; maar de helft der plaats wordt tot de gemeenten Tietjerksteradeel en Achtkarspelen gerekend. — Eindelijk komen wij in het groote, schoone en bloeijende vlek dragteih, dat op eene stad gelijkt en 'ó uren Z. O. van Leeuwarden gelegen is. Vroeger bestonden hier slechts een paar kleine gehuchten, doch nadat in 1641 het Dragtsterkanaal gegraven was, hetwelk Dragten met de Smalle-Eester-Zanding verbindt, begon deze streek door afgraving der hooge veenen zoo te bloeijen, dat hier 2 der schoonste dorpen van Friesland ontstonden. De plaats bestond namelijk voorheen uit 2 dorpen, Noorder- en ZuiderDragten, die later met elkander vereenigd zijn; thans bevat zy hoofdzakelijk 2 lange buurten, aan eenen breeden weg en aan de veenvaart gebouwd, zijnde beiden wel een half uur lang. De bevolking bedraagt ruim 5.200 inw., allen protestantsch, die van landbouw, handel en scheepvaart (vooral met turf) bestaan; maar men vindt er bovendien 3 scheepstimmerwerven, 2 touwslagerijen, 6 leerlooijerijen, rijtuig- en wageninakerijen, kalkbranderijen, molens, enz. De Herv. Kerk, aan de Vaart, is in 1743 gebouwd, toen de kerken der beide dorpen bij gemeen overleg werden afgebroken, omdat zij te klein geworden waren; zij prijkt met fraai geschilderde glazen en heeft orgel en toren. Ook de doopsgezinden en chr. afgesch. hebben hier eene Kerk, waarvan de eerste, in 1790 gesticht, een net en fraai gebouw is. Dat ook kunsten en wetenschappen hier hare vlijtige beoefenaars vinden, blijkt uit het bestaan van eene Hand- en Bouwkundige Teekenschool, van een Natuurk. Genootschap, van een Depart. der Maats. tot Nut van 't Alg., van Rederijkerskamers en Muzijk- en Zangvereenigingen, enz. Er staat voorts een fraai Gemeentehuis, in 1830 gebouwd, en benoorden de plaats is een schoon buitengoed aangelegd. —Z. W. van Dragten ligt Boornbergum, dat met onderhoorigheden 600 inw. heeft; een zijner gehuchten is Smalle-Ee, aan de Smalle-Eester-Zanding. en tot 1617 de hoofdplaats der geheele grietenij; er stond oudt'yds een vermaard

nonnenklooster Het is bijna even zoo groot als Kortehemmen (90 inw). hut laatste dorp der gemeente, ten W. van Boornbergnm, dat insgelijks eene Herv. Kerk heeft. Z. van Smallingerland ligt de gemeente Opstevland, die in het O. aan de provinciën Groningen en Drenthe grenst, en in hare 13 dorpen 11.460 protestantsche inw. telt. welke zich met landbouw, veeteelt, veengraverij en koophandel be/ig houden. Zij is ruim 6 uren lang van O. naar W., 2^ uur breed, en wordt door de rivier de Boorn of het Koningsdiep in 2 deelen gescheiden, wetke zich beiden in de lengte uitstrekken. Beide deelen zijn zeer boomrijk; niet alleen zijn verre de meeste publieke en bijzondere wegen met hoornen beplant, maar elke boerenwoning ligt als het ware in een eikenbosch verscholen, dat zorgvuldig wordt onderhouden; zelfs worden hier en daar bestendig nieuwe eiken- en dennebosschen geplant, en ook de andere boomsoorten worden niet verwaarloosd. Sedert geruimen tijd zijn al de hooge veenen van het zuidelijkste deel dezer grietenij in vruchtbare gras- en bouwlanden veranderd, en hoewel deze afgeveende streek weinig landelijke schoonheden aanbiedt, zoo is dit des te meer het geval in het N.O. gedeelte, waar 2 zandruggen of zandhoogten de gemeente in de lengte doorloopen en zich in de heidevelden van Groningen en Drenthe verliezen. Deze hoogten bestaan meestal uit vruchtbaren, met leem en veenstoflen vermengden zandgrond, zijn welbebouwd en met houtgewas beplant, en leveren door de gedurige afwisseling van lanen en bosschen, korenvelden en fraaije, door 3 groote rijwegen verbonden dorpen, wier bevallige woningen op eene aangename wijze in de landen en onder het geboomte verspreid liggen, zulke fraaije en afwisselende gezigten, als men ergens in ons land aantreft. Vroeger, toen de Friezen uit de lagere landstreken in het hooger gelegene Opsterland eene toevlugt tegen de overstroomingen zochten, was dit sterker bevolkt, dan thans; de tegenwoordige bevolking heeft echter in taal, zeden en gewoonten nog veel van het oorspronkelijk friesch behouden, en het zoogenaamde landfriesch is de algemeene spraak.— Van Dragten leidt een heerlijke weg naar het zuidelijke, welvarende en aanzienlijke dorp Beetsterzwaag. de hoofdplaats der gemeente. 4 uren N. O. van Heerenveen gelegen, en het middelpunt uitmakende van een allerbekoortijkst oord, dat door bosschen en bouwlanden, lommerrijke lanen en wandelingen, schoone landhuizen en boerenplaatsen afgewisseld wordt, en van welken Lijvdensteiii, Fockens en Harinxma de

beiden werden in 1769 aanmerkelijk hersteld, maar de toren is in 1845 afgebroken en de kerk is in 1861 vernieuwd. Er is ook eene kleine Doopsgez. Kerk, zonder toren of orgel. — Een weinig ten Z. O. van Stavoren ligt het kleine dorp Scharl, met de buurt Laaxum 80 inw. bevattende. Tegenover dit gehucht vindt men op de kust het bovengenoemde Roode Klif, een heuvel uit roodachtig zand met gerolde steenen bestaande; van het hoogste punt, 11 el boven vol zee, heeft men een fraai gezigt op de Zuiderzee en den toren van Enkhuizen. Scharl behoort tot Warns, | uur O. van Stavoren; dit vrij groote dorp is zeer verspreid op eenen heuvelachtigen grond gebouwd, bevat ongeveer 550 inw., die van landbouw en veeteelt bestaan, en heeft eene oude Herv. Kerk, met eenen spitsen toren, doch zonder orgel; er is tevens eene ruime Doopsgez. Kerk. Bij dit dorp werd in 1345 de slag geleverd, waarin graaf Willem IV sneuvelde (zie boven). Nog verder O., 2 uren Z. Z. O. van Hindeloopen, vinden wij Hemelum, een wel bestraat en aangenaam dorp in een heuvelachtig oord liggende; door deze ligging is het niet alleen geschikt voor de jagt, maar ook voor de visscherij in de Morra, een weinig ten N. van het dorp; het bevat 200 en met de buurt Nijeburen 240 inw., die van landbouw en veeteelt bestaan, en eene Herv. Kerk met spitsen toren en orgel hebben. Vroeger waren er verscheidene staten, alsmede een beroemd Benediktijner klooster, hetwelk, nadat hetSt. Odolfsklooster te Stavoren door de zee verzwolgen was, herwaarts werd overgebragt. Dit gesticht was zeer rijk, maar werd na de verandering van godsdienst opgeheven, zijnde de goederen en inkomsten aan de provincie vervallen. Ook was er oudtijds een blokhuis, de Spijker genoemd, dat verscheidene malen door de Schieringers en Vetkoopers ingenomen en in 1481 door de eersten op den abt van Hemelum veroverd en geslecht werd. — De 3 overige dorpen der gem. liggen in het Z. O. gedeelte, dat Noordwolde heet en uit veenderijen bestaat, ten N. O. van Hemelum. Het zijn Kolderwolde (100 inw.), zonder kerk, Oudega (370 inw., met eene Herv. Kerk), en Nijega, dat 240 inw. en insgelijks eene Herv. Kerk heeft. Naauwelijks wenden wij ons van Hemelum een weinig oostwaarts, of wij bevinden ons in het boschrijke en heuvelachtige Gaasterland, hetwelk zich ten Z. van Wymbritseradeel en Doniawarstal langs de Zuiderzee tot aan Lemsterland uitstrekt. Deze gemeente heeft haren naam ontleend aan de talrijke gaasten of zandheuvels, die men hier in menigte aantreft en welke doorgaans met bosschaadjen bezet zijn,