jaar 1600 door doopsgezinden ontgonnen en aangelegd en in 1686 van eene Herv. Kerk voorzien is; het bevat 1.300 inw., en de huizen, waaronder ook eene Doopsgez. Kerk, zijn allen langs de OudeVeenster-vaart op eene vermakelijke, ruime en lommerrijke plaats gebouwd. W. van daar ligt Drogeham en wederom Z. Harkcma-Opeinde en Rottevalle; maar het daar tusschen liggende Oostermeer (1.100 inw., 1 uur O. van Bergum) behoort tot eene andere gemeente. Digt bij den straatweg vinden wij Kooten (640 inw.), en tusschen dit dorp en Buitenpost het aangenaam gelegen dorpje Twijzel (500 inw.), welks nette huizen, waaronder de pastorie uitmunt, en welvarende boerderijen meestal langs den straatweg gebouwd zijn. — De geheele gemeente Achtkarspelen telt ruim 8.500 inw., en bevat, behalve eene Doopsgez. Kerk, 7 Herv. gemeenten, die 9 kerken hebben. Het Gemeentehuis staat te Buitenpost. Deze gemeente wordt ten N. begrensd door die van Kollumerlandeii-Nieuw-Kruisland, welke in hare 7 dorpen 6.530 inw., 4 Herv. en 1 Doopsgez. Kerk bevat. Van Buitenpost bereikt men het aanzienlijke vlek kollum, de hoofdplaats, langs het dorpje Augsbuurt of Lutkewoude, aan de trekvaart. Kollum ligt 6 uren N. N. O. van Leeuwarden, 2| uur Z. O. van Dokkum en } uur N. van den straatweg, in een fraai en vruchtbaar oord; het telt 2.600inw., die hun bestaan in landbouw, veeteelt, handel en vischvangst vinden, en bijna allen protestant zijn. Men vindt er tevens 1 looijerij, 1 vellenblooterij, 1 lijnbaan, 1 wolkammerij en 5 molens. Het vlek zelf is in 4 kluften of deelen verdeeld, waarvan de voornaamste, de Kerkburen-kluft, de kom vormt, die alleen ruim 1.800 inw. telt, en verscheidene straten met schoone, aanzienlijke huizen bevat Het wordt doorsneden door eene vaart, die van het Z. naar het N. loopt, en zich door de Koilumer-zijl in het Dokkumerdiep ontlast; deze schoone uitwatering maakt het vlek als tot eene zeeplaats, waarom er dan ook veel koophandel en zeevaart gedreven wordt. Bezienswaardig is de zeer ruime en nette Herv. Kerk, vroeger aan St. Maarten gewijd, en van een uitmuntend orgel voorzien; zij prijkt tevens met eenen fraaijen naaldtoren, die onder de hoogste torens van Friesland gerekend wordt, en 2 klokken heeft. Er bestaat bovendien een Armhuis, waarin ruim 100 personen van allerlei ouderdom verpleegd worden, en een Gasthuis of Hofje. Ten N. van het vlek, aan het Dokkumerdiep, stond vroeger het sterke Huis-ter-Luine, waar de aankomende schepen tol moesten betalen, doch waarvan thans alleen de naam

woude over het gehucht de Valom en langs Zwaag-Westeinde, dat eene in 1837 gebouwde Herv. Kruiskerk en 1 150 inw. bezit, naar Veenicouden, 2 uren Z. van Dokkum. Deze plaats ligt te midden van bouw- en veenlanden en fraai geboomte, en is een der schoonste dorpen uit deze streek; het heett in zijne nette kerkbuurt 800 inw., welk getal met de buurt Veenwoudsterwal tot ruim 1.000 klimt, en bezit eene Herv. en eene Doopsgez. Kerk; digt bij de eerste ligt de buitenplaats Schierstins, die niet weinig tot verfraaijing van het oord bijdraagt. — Het laatste dorp der gemeente is Roodkerk, 2 uren Z. VV. van Dokkum, met 110 inw.. in welks omtrek men vele veenen en vischrijke plassen aantreft. De gemeente, welke ten Z. van Dantumadeel ligt, is Tietjerksteradeel; zij grenst ten O. aan Achtkarspelen, ten N. W. aan Ferwerderadeel en ten Z. aan Smallingerland, bevat 14 dorpen en heeft eene bevolking van 10.500 zielen, die meest van landbouw, veeteelt en veenderij bestaan. De grond bestaat voor een groot gedeelte uit lage en waterachtige wei- en hooilanden en veel veenland, hieten daar door schoone hooge bosschaadjen en zaailanden afgewisseld, terwijl hij door vele wateren, waaronder het Bergumer- en LangeMeer, de Wijde-Ee, enz. wordt doorsneden. Het N. oostelijkste gedeelte der gemeente, bij Oenkerk, draagt den naam van Trijnwouden, zijnde dit eene boschrijke landstreek tusschen de Mark ea de Rijd besloten, en aldus waarschijnlijk genoemd naar de drie dorpen Oudkerk, Oenkerk en Giekerk, welke zij bevat. Oudkerk, met de fraaije buitens de Klinse en Sminiastate, en dat met een paar buurten ongeveer 500 inw. telt, heeft eene Herv. Kerk, die eenen stompen toren, een goed orgel, fraaije banken en gestoelten en cenen prachtigen predikstoel bezit. llet zeer nabij liggende Oenkerk (750 inw.) is door schoone plantaadjen eu bouwlanden omringd, en men vindt in den omtrek verscheidene buitenplaatsen, waaronder de staten Heemstra en Stania; ook dit dorp heeft eene Herv. Kerk, een oud gebouw, zonder orgel, maar met eenen dikken stompen toren, en verscheidene fraaije wapen borden. Giekerk, bij het meertje de Ried, telt 330 inw. en bezit insgelijks eene Herv. Kerk, met eenige merkwaardige grafzerken. — W. van de drie dorpen ligt Wijns, een klein dorp, met 130 inw., aan de Ee, i\ uur N.O. van Leeuwarden; en Z. O. van Giekerk Bijperkerk (360 inw.), even ten N. van den Zwarten-weg, die van Leeuwarden over Hardegarijp en Buitenpost naar Groningen loopt en sedert 1830 een straatweg is. Dit dorp

— nu — ligt zeer vermakelijk tusschen fraai geboomte en vischrijke wateren, en aan tien genoemden weg vindt men de fraaijc buitenplaats Vijrersberg; er is eene Herv. Kerk, met een spits torentje. — Tietjerk. van waar de oude Zwarte-weg naar Leeuwarden eenen aanvang nam, en dat zijnen naam aan de gemeente gegeven heeft, ligt 1| uurs O. van de hoofdstad, is aan den westkant door uitgestrekte poelen en plassen omringd, telt in de kom 130, en met onderhoorigheden ongeveer 200 inw., en bezit eene Herv. Kerk, met toren, maar zonder orgel. — Een weinig oostwaarts vinden wij het fraaije en levendige dorp Hardegarijp, met 780 inw. en eene Herv. Kerk, waarin men eenigc merkwaardige grafzerken aantreft. Op korten afstand voorbij dit dorp den straatweg bij den kruisweg verlatende en ons regts wendende, komen wij langs eenen grindweg tusschen fraai geboomte heen binnen een half uur in het groote en schoone dorp liergnm, de hoofdplaats der gemeente. Bergum ligt bijna 3 uren O. van Leeuwarden, bij het Bergumermeer, een waterplas, die 5 uren gaans in den omtrek groot en zeer vischrijk is, en ten W. gemeenschap heeft met de Wijde Ee en het Lange meer. De vaart van Leeuwarden op Groningen door dit meer en het Kaspar-Robles-Kanaal is ook sedert den aanleg der Trekvaart van Dokkum op Groningen niet veel verminderd, hoewel dit water bij harde winden gevaarlijk is en hoe langer hoe ondieper wordt. De plaats bevat bijna 2.600 inw., die meest van den landbouw en de boomkweckerij leven, en bestaat uit 5 buurten, als: de Groote-buurt of Dorpsstraat, het Klooster, de Nijestad, Noordermeer en Bergumerdam, ter wij! ook de buurt Gaastmaburen ten W. tot het dorp behoort. Tevens is op de Bergumerheide ten N., waar de beroemde vestingbouwkundige Menno van Coehoorn woonde en zich in zijne jeugd in het maken van vestingwerken en verschansingen oefende, in de laatste jaren door ontginning en bebouwing een geheel nieuw dorp ontstaan, dat nu reeds eene eigene Kerk aan den straatweg heeft, zoo dat de heide geheel onkenbaar geworden is. De Herv. Kerk te Bergum, een oud kruisgebouw, met eenen afzonderlijk staanden toren, vindt men in de buurt het Klooster, welke haren naam bekomen heeft van het hier eertijds gestaan hebbende aan St. Nicolaas gewijde Bergklooster, hetwelk in of kort na 1580 is afgebroken; even zoo zijn ook verscheidene sloten of landhuizen uit den omtrek verdwenen (de merkwaardige stins Grovestins is in 1823 afgebrand), maar thans vindt men er vele fraaije buiten-

plaatsen en aanzienlijke boomkweekerijen. De zuidelijkste buurt Bergumerdam is zeer levendig door den doortogt zoo van rijtuigen als binnenschepen, en wordt des zomers door minnaars van vischpartijen druk bezocht, om de heerlijke baars te eten, die men in het meer vangt. — Aan de oostzijde van het meer liggen Eestrum met 370 inw., tusschen den straatweg en bet Kaspar-Robles-diep, en Oostermeer, eene uitgestrekte plaats (z. bl. 724), met eene groote Herv. Kerk, die eenen stompen toren doch geen orgel heefl. — Daarentegen vinden wij | uur ten Z. van Bergum, aan den rijweg op Dragten, het nette dorpje Suameer (zuid-meer), uit eenige buurtjes bestaande, met 400 inw. en eene Herv. Kerk. Het nabij gelegene Garijp (690 inw., waarvan 530 in de kom) was vroeger zeer aanzienlijk door de 14 adellijke stinzen of sloten, die in den omtrek stonden, doch welke allen in nette boerenwoningen veranderd zijn. Meer afgezonderd liggen de beide laatste dorpen der gemeente: Suawoude en Eernewoude, elk met 200 inw. en eene Herv. Kerk. Het zoo even genoemde Dragten is de hoofdplaats van Smallingerland, eene gemeente, die ten N. door Tietjerksteradeel en Achtkarspelen en ten O. door de Groninger Ommelanden begrensd is, en eene lengte van 5, bij eene breedte van 2 uren beeft. Zij bevat in hare 6 dorpen 8.270 inw., wier hoofdbestaan de landbouw en veeteelt is. In vroegere tijden vond men in het N. en O. gedeelte hooge, moerassige veenen, bosschen en struiken; maar zoo wel de veenen, als de lage drassige landen in het W. zijn sedert lang in schoone bouw- en weilanden herschapen, hoewel men er nog verscheidene groote plassen aantreft, als: de Kromme-Ee, de Wijde-Ee, de Monnike-Ee, de Smalle-Eester- en de Oudegaaster-Zanding, enz., die ondertusschen door de rijke vischvangst aan velen brood verschaffen. Zij is thans nog zeer boomrijk, en de talrijke fraaije rijwegen, zoo wel als de naastgelegen erven zijn allen door menigvuldig houtgewas omzoomd, hetwelk een aangenaam gezigt oplevert. — Het eerste dorp, dat wij, van Bergum over Suameer komende, ontmoeten is Nyega, aan den zoogenaamden Lijkweg op Dragten; het heeft 340 inw. en eene Herv. Kerk. — Een klein uur Z. W. ligt het zeer oude dorp Oudega, aan den Hoogeweg, dat wel 2 uren gaans lang en 1 uur breed is; het bestaat uit verscheidene buurten en heeft 800 inw. De oude Herv. Kerk, wier stichting onbekend is, is een langwerpig vierkant gebouw, met eenen toren, doch zonder orgel; zij bevat nog veel dnifsteen en menigmaal werden hier steenen doodkisten opge-