ter abdij de Bloemhof, door de beeldstormers bijna geheel vernield. Ook te Ten Boer heeft oudtijds een aanzienlijk nonnenklooster gestaan, waarvan de tegenwoordige dorpskerk nog een overblijfsel is. De streek ten N. der stad Groningen wordt ingenomen door de gem. Bedum en Adorp. De eerste is vrij aanzienlijk, bevat de dorpen Zuid- en Noord-ivolde, Bedum, Onderdendam, Merkeweer, Oiiderwierum en Westerdijkshorn, met nog verscheidene gehuchten, en ruim 3.700 meest van landbouw en veeteelt levende inw. — Zuidwolde, 1 uur ten N. van Groningen, ter wederzijde van het Boterdiep, heeft eene grootendeels van dufsteen gebouwde, sierlijke en nette Herv. Kerk. met orgel en toren; ook het een weinig meer N. gelegene Noordwolde bezit eene fraaije van toren en orgel voorziene Herv. Kerk. Het groote en zeer welvarende dorp Bedum, i\ uur van Groningen, is meer dan 10 eeuwen oud, heeft drukke paarden- en veemarkten, ongeveer 1.100 inw. in de kom, en eene zeer aanzienlijke Herv. Kerk, die in 1484 ter vervanging eener andere veel vroeger bestaande gebouwd en naar eenen fraaijen stijl opgerigt is; zij rust op losse en slanke pilaren en prijkt met een goed orgel en eenen prachtigen naaldtoren, grootendeels van dufsteen opgetrokken, en weleer de hoogste der provincie; thans nog bedraagt de hoogte 210 voet; — er is ook eene fraaije R. K. Kerk. Nog levendiger en aanzienlijker is Onderdendam, een der schoonste dorpen der provincie. Het ligt te midden van door de veeteelt zeer welvarende en digt bevolkte omstreken, 1 uur N. van Bedum, aan de zamenvloeijing van de 3 kanalen van Middelstem, Warffum en Winsim, zoo dat alle schepen, tusschen de stad Groningen en het N. van Hunsingo, hier moeten doorvaren; het dorp, de hoofdplaats van een kanton, telt 500 inw., is wel bebouwd, heeft goede wegen naar de omliggende plaatsen, eene drukke korenmarkt, en eene nette Herv. Kerk, met orgel en eenen hollen naaldtoren. Er is voorts een Godshuis, een in 1837 opgerigt Genootschap van Nijverheid, en een Dep. der Maatsch. tot Nut van 't Algem. — Ten N. van Onderdendam, tot aan de bijna 3 uren verder gelegene zee. vindt men de schoonste kleilanden, waar uitmuntend en zwaar rundvee geweid wordt, en door verscheidene schoone en bloeijende dorpen afgewisseld. Het eerste dezer is Middelstum, waaronder ook de dorpen Huizingc en Westerwijtwerd benevens verscheidene buurschappen behooren; het ligt J uurs O. ten N. van Onderdendam, op eene uitgestrekte wierde van ruim 13 bunders, aan de trekvaart van Groningen naar Uithuizen en aan verscheidene goede

De gemeente West-Stellingwerf strekt zich in eene Z. W. rigting tot aan Lemsterland, zeer digi bij de Zuiderzee uit, en wordt ten Z. door Overijssel, ten N. door Schoterland begrensd, van welk laatste zij door de Tjonger of Ruinder wordt afgescheiden. Zij heeft eene lengte van 6 en eene breedte van 3 uren, en bevat in hare 15 dorpen 1 1.950 inw. Zij wordt door de Linde, die onder Elsloo ontspringt, in 2 deelen verdeeld, waarvan het hoogere en zandige zuidelijke deel 6 dorpen bevat, die allen aan eenen straatweg gelegen zijn, welke tot Oldemarkt in Overijssel loopt. Het noordelijke veel grootere deel bestaat in het W. grootendeels uit lage wei- en bouwlanden, maar heeft in het O. vele rijke hosschaadjen, die even als in Opsterland en Oost-Stellingwerf overvloedig van wild en gevogelte voorzien zijn, en zeer veel tot de schoonheid van het landschap bijdragen. De straatweg van Leeuwarden op Steenwijk loopt dwars door deze gemeente en bovendien wordt zij door eenen nieuwen puinweg en dorpswegen doorsneden. De ontworpen spoorweg van Leeuwarden op Meppel zal. insgelijks zijne rigting dwars door dit landschap nemen. — Het oostelijkste der dorpen in het Z. deel is Beuil, digt bij Elsloo, met 300 inw.; dan volgt Noordwolde, i\ uur Z. van Oldeberkoop, een groot dorp met 2.200 inw. en zeer aanzienlijke veenderijen, die de plaats zeer doen bloeijen, en tot welker bevordering hier door het hooge land de vaart Noordwoldersloot tot in de Lindu gegraven is; de Herv. Kerk heeft noch toren, gerda, met 150 inw. in de kom, doch met 840 in het geheel, die eene Herv. en eene R. K. Kerk hebben; Peperga (200 inw.) met eene Herv. Kerk. die eenen fraaijen spitsen toren heeft, en met de buurt de Iilesse aan den straatweg; en eindelijk Blesdijk, digt bij Paaslo en Oldemarkt in Overijssel, met 600 inw. en eene oude Herv. Kerk.— De straatweg geleidt ons van hier naar Wolvega, de hoofdplaats der gemeente, in het N. gedeelte. Het groote, schoone en welvarende dorp Wolvega ligt 2| uur Z. van Heerenveen, aan den straatweg, te midden van boschrijke omstreken, die zeer aangename wandelingen opleveren. Het telt met zijne zijbuurten ruim 1.400 inw., waarvan ongeveer 1.000 in de kom, die meest in akkerbouw en veeteelt hun bestaan vinden. De Herv. Kerk, op eenen eenigzins verheven grond staande, is in 1646 gebouwd, heelt een fraai orgel en zwaren toren, waarop in 1842 eene nieuwe spits gezet is, en bevat den grafkelder der van Harens, van welk ge-

slacht nog een paar wapenborden aan de muren hangen. In het dorp vindt men een schoon en nieuw Gemeentehuis en eene nieuwe R. K. kerk, verscheidene bevallige landgoederen, onder welke Lindenoord, de buitenplaats, waar de beroemde Onno Zwier van Haren (f 1779) zijne Geuzen en andere werken schreef, de vernieuwde Lycklama-stins en het nieuwe landhuis der familie van Heloma vooral verdienen genoemd te worden. — O. van Wolvega ligt Oldeholtpadc (410 inw.), in een schoon boschrijk oord, met eene Herv. Kerk, welke eenen hoogen, zwaren. spitsen toren met 2 klokken en eenen fraaijen omgang heeft, van waar men een der aangenaamste gezigten over de omliggende streek geniet; en Nyeholtpade, | uur van Oldeberkoop, met 200 inw., welks huizen en kerk bijna geheel in het geboomte liggen. Aan den straatweg van Wolvega op Heerenveen vindt men de dorpjes Oldeholhvolde (70 inw.) en Nijeholtwolde (180 inw.), en ten O. daarvan Teridserd, een lief dorp, met zeer veel geboomte en 500 inw., die eene Herv. Kerk, zonder toren of orgel hebben. — De overige dorpen der gemeente in het westelijke lage en vlakke gedeelte zijn in geen opzigt merkwaardig; zij heeten: Sonnega, Oldetrijne, Nijetrijne, Spangen. Scherpenzeel, Munnekeburen, Oldelamer en Nijelamer; geen hunner heeft meer dan 350 inw. en slechts een paar bezitten eene Herv. Kerk. Begeven wij ons thans naar de gemeente Schoterland, aan de noordzijde der Kuinder, en aan de oostzijde tusschen Opsterland en Stellingwerf met eene strook lands van 1^uur breedte inspringende. De geheele gemeente is van VV. naar O. 8} uur lang, bevat, behalve het grootste gedeelte van het vlek Heerenveen, 11 kerkdorpen en 8 gehuchten, en heeft eene bevolking van 10.900 zielen, die meest van landbouw en turfgraven leven. Het W. gedeelte bestaat meest uit lage veen- en hooilanden; doch het O. en grootste bestond weleer uit hooge veenen en dorre heidegronden, die echter door de menschelijke nijverheid in eene schoone en rijk bebouwde landstreek herschapen zijn. Omstreeks het jaar 1550 kochten eenige heeren de uitgestrekte veenen in Schoterland, in de nabijheid van het tegenwoordige Heerenveen, dat daaraan niet alleen zijnen naam ontleende, maar ook zijn ontstaan en bloei verschuldigd is. Tot afvoer van de turf werden 2 lange en regte vaarten gegraven, eene van Heerenveen N. W.waarts naar Akkrum. en de andere oostwaarts langs de grenzen van Opsterland tot aan Hornsterzwaag; deze laatste draagt den naam van Compagnons vaart en heeft ontelbare zijtakken of wijken, in het

veen uitloopende, dat na de afgraving in vrij goede weilanden veranderd is. In het lage. westelijke gedeelte, hetwelk, even als West-Stellingwerf in 1825 zwaar door den watervloed geteisterd werd, ligt het Tjeukemeer, het grootste meer van Friesland, voor £ tot deze gemeente behoorende; het is zeer vischrijk, doch wordt weinig bevaren, ofschoon het door vaarten en uitwateringen met de Kuinder, met het Slootermeer en met de Zuiderzee verbonden is. Aan den Z. O. kant van dit meer vindt men Delfstrahuizen, waarover de vroegere postweg van de Lemmer op Groningen loopt; het heeft nog geene 300 inw., maar is zeer uitgestrekt, daar ook de smalle strook lands, die zich langs de Kuinder tot aan de Overijsselsche grenzen bij de sluis Schoterzijl uitstrekt en Schoter-Uiterdijken genaamd wordt, er toe behoort. In dezen hoek der gemeente vindt men mede de buurten Rohel, aan het meer, Rotstergaast, Rotsterhaule, en de kleine dorpen St. Jansga en Rottum. — Nieuweschoot en Oudeschoot (elk 150 inw.) liggen bij of aan den straatweg, ongeveer 1 uur Z. van Heerenveen, en hebben elk eene Herv. Kerk, even als de huizen zeer bevallig tusschen het geboomte liggende; in het laatste stond vroeger een klooster van de Duitsche orde, in 1299 ten behoeve van adellijke juffers gesticht. — Van dit dorp loopt een onlangs bepuinde weg door de geheele lengte der gemeente, oostwaarts over het kleine Mildam, Nychorne, Oudehorne, Schurega en Jubbega, naar Hornsterzwaaq, 4 uren van Heerenveen, met 400 inw., en met eene Herv. Kerk, zonder orgel. — De fraaije straatweg gaat echter van Oudeschoot lijnregt naar Heerenveen, voorbij de schoone buitenplaatsen Jagttust en Hercma, aan de regterzijde, terwijl links een zijweg naar het vorstelijke Oranjewoud voert, hetwelk des zomers door eene groote menigte personen bezocht wordt, die de hier in landhuizen, tuinen en hosschen zoo ryke natuur komen bezigtigen. Oranjewoud was vroeger tot een landhuis aangelegd en gesticht door Albertine Agnes, weduwe van den frieschen stadhouder Willem Frederik (f 1664); anderhalve eeuw maakte het den roem der provincie uit; maar de gebouwen werden in 1804 gesloopt en later de omgelegen bosschen en tuinen verkocht, zoo dat toen het groote landgoed in handen van verschillende eigenaars overging. Gelukkig nogtans is de schoone aanleg niet uitgeroeid; veeleer zijn de wegen en plantsoenen naderhand meer en meer verbeterd en verfraaid; nieuwe landhuizen en tuinen, waaronder die van Oranjestein, Oranjewoad, Veeiiwijk, Ontwijk, Kleinburg, Paauwenburg, enz. werden gebouwd en aangelegd, en