en orgel vindt; aan dit plein staat tevens het landhuis der familie van Eysinga, die eigenaar is van het grootste deel der landerijen in deze gem. — O. van daar, 1 uur ten N. van Bolsward, aan de vaart van Tjum naar deze stad, ligt Waaxens (80 inw.); voorts een weinig noordelijker Kubaard (180 inw.) en Edens, aan de Leeuwardervaart (30 inw.). In dat deel der gem., hetwelk met eenen grooten hoek tusschen Baarderadeel en Franekeradeel inspringt, liggen Spannum (250 inw.), met eene Herv. Kerk, waarin een keurig orgel, Baaijum (100 inw.), welks Herv., op eene hooge terp staande Kerk eene oude, groote doopvont bevat, en Welsrijp, met eenige buurtjes ruim 450 inw. tellende. — De gem. heeft haren naam van het dorp Hennaard, 2 uren N. 0. van Bolsward, aan de trekvaart op Leeuwarden, met slechts 120 inw. en eene kleine Herv. Kerk, zonder orgel; maar veel aanzienlijker is het een weinig Z. gelegene Oosterend, dat in de kerkbuurt alleen 400 inw. telt, en welks bevolking met die der omliggende buurtjes en oude, in boerderijen vervormde staten tot 700 zielen klimt. Er is eene zeer schoone Herv. Kerk, die met een fraai gestoelte, nette zitbanken en eene eikenhouten galerij versierd is, welke laatste op 3 bogen rust en waarop vele bijbelsche tafereelen fraai uitgesneden zijn; zij beeft een orgel en eenen toren met eene houten spits. — De 3 overige dorpen, Hens (150 inw.), Luikewierum (150 inw.) en Hidaard (150 inw.) hebben niets merkwaardigs. De vrij groote gemeente Wymbritseradeel strekt zich ten Z. van Hennaarderadeel uit, grenst ten W. aan Wonseradeel en ten O. aan Rauwerderhem en Doniawarstal. Zij is van O. naar W. 4| uur lang en van N. naar Z. 3 uren breed, en bevat eene bevolking van 8.350 inw., die in 28 dorpen verspreid zijn, terwijl de steden Sneek en Ylst binnen haar gebied zijn besloten. Zij wordt door den Hemdijk in een Binnen- en een Buitendijksch deel gescheiden, waarvan het eerste weder door onderscheidene binnendijken gesmaldeeld is, en menigvuldige rijwegen tusschen de verschillende dorpen bevat; het Buitendijksche gedeelte is daarentegen zeer laag en bijzonder waterrijk, waardoor er slechts een paar goede rijwegen gevonden worden. De voornaamste wateren zijn: de Witte-, de Zwarte- en de Oudegaster- Brekken, de Idsegaster- poelen, een gedeelte van het Slootermeer, het Sneekermeer en het Groote Gaastmeer, het Heegermeer, de Ooster- en Wester- Wijmerts, de vaarten van Sneek op Ylst, van Ylst naar Bolsward, van Sneek naar Franeker en van Sneek op Leeuwarden. Al deze wateren en poelen in het Buitendijksche gedeelte

zijn zeer vischrijk en hebben hunne uitwatering door sluizen in de Zuiderzee, welke echter naauwelijks genoegzaam zijn om deze en de naburige lage gemeenten van water te ontlasten; het Binnendijksche deel ligt daarentegen hooger én bestaat uit eenen zeer stevigen kleigrond, die wel geheel ongeschikt is tot den akkerbouw, maar heerlijk weiland oplever!, waarom de velden als met schoon rundvee bezaaid zijn, dat uitmuntende boter en kaas oplevert, welke meestal te Sneek ter markt gebragt worden. De gem. wordt voorts doorsneden door den straatweg van Leeuwarden op Sneek en naar de Lemmer, en door den grooten weg van Bolsward op Sneek. — Aan de vaart van Franeker op laatstgenoemde stad, niet ver ten Z. van Hidaard, l uurs N. W. van Sneek, ligt Tirns, een dorp, dat met 3 buurten ruim 200 inw. en eene Herv. Kerk heeft. Z. van daar liggen Nkuwland, een vrij aanzienlijk dorp, welks Herv. Kerk omstreeks 1277 op de nieuwe, uit de Middelzee aangeslijkte landen gesticht is; het heeft eene nette binnenbuurt, ruim 500 inw. en eene groote en fraaije Herv. Kerk, met spitsen toren en een in 1838 geplaatst orgel. — Voorts Tjallehuizum (50 inw.) en Folsgara (80 inw.), beiden t klein uur W. van Sneek, aan den ouden ringdijk. Aan de Wijmerts of de vaart van Bolsward op Ylst vinden wij Wolsum (250 inw. met de 6 onderhoorige buurten), Abbega (200 inw. met eene van een orgel voorziene Herv. Kerk), Westhem (een weinig zuidelijker met 140 inw.) en Oosthem, dat | uur van Ylst ligt en met 2 gehuchten 230 inw. heeft. De zeer nette Herv. Kerk is van eenen ouden stompen toren en van een in 1838 geplaatst orgel voorzien; de pastorie is bijzonder fraai. — Noordwaarts van dit dorp, \ uur W. van Sneek. aan den grooten rijweg, ligt het niet groote, maar fraaije dorpje Ysbrechturn, met ruim 100 inw. en de aanzienlijke heerenhuizing Epemastate, door schoon plantsoen omringd. Men vindt er eene fraaije, uitstekend net betimmerde Herv. Kerk, met een schoon welluidend orgel, eenen toren en een praalgraf van halfverheven beeldwerk voor Duco Martena van Burmania. — Al de genoemde dorpen liggen in het Binnendijksche gedeelte van Wymbrit.seradeel. De stad Sneek, in het friesch Snits geheeten, is van zulk eenen ouden oorsprong, dat men nopens haar ontstaan of begin geene bescheiden vinden kan. Het eerst wordt zij in 1268 als dorp vermeld; maar in 1294 bezit zij reeds stadsregten; later ontving zij wallen en poorten. Eerst was zij eene zeeplaats, aan den grooten inham de Middelzee liggende, waarvan de Hemdijk of de oude zeewering thans

men, heesters en bloemen beplant, veranderd. — De tweede Herv. Kerk. de Broerekerk genaamd, werd, na in 1756 herbouwd te zijn en naderhand tot Huis van Verzekering gediend te hebben, in 1845 afgebroken. — De fraaije Doopsgez. Kerk, op het Singel, in 1842 gesticht, heeft geen toren, doch is van een uitmuntend orgel voorzien. nieuwd, is een inwendig bezienswaardig gebouw, met toren en orgel en andere schoone versierselen. — De Synagoge, in de Burgstraat heeft eenen kleinen toren en is in 1836 gesticht. Ook van liefdadige en wetenschappelijke inrigtingen is Sneek niet ontbloot. De voornaamsten dezer zijn: het Burger-Weeshuis, in de Kruisbroederstraat, vroeger een klooster der Kruisbroeders, dat in 1462 gesticht was, maar bij het doordringen der kerkhervorming in 1580 voor het tegenwoordige doel bestemd werd; het is later fraai herbouwd en van een binnenplein en schoonen tuin voorzien. — Het bouwde, aanzienlijke en ruime Algemeene-Armenhuis geplaatst is. — Een Stads Werkhuis of Werkplaats van Liefdadigheid, zijnde het vroegere Stads Spin- of Werkhuis, in het Klein-Zuidend. — Voorts heeft men te dezer stede: eene Latijnsche school, 2 Teekenscholen, eene Muzijkschool, eene welingerigte Concertzaal en daaraan verbonden Sociëteit, in het. vroegere Huis Leeuwcnburq, een Natuurkundig Genootschap, een Dep. der Maatsch. Tot Nut van 't Algemeen en ter bevordering van Nijverheid, zeer goede scholen, enz. Ten N. en O. van Sneek liggen 5 dorpen, die voorheen onder den naam van Sneeker-Vijfga bekend waren. Zij zijn Scharnegnutum, op eene hooge en breede terp en aan den rijweg en de jaagvaart op Leeuwarden, met 200 inw. en eene Herv. en Afgesch. Kerk, die toren en orgel heeft; Gauw, een der oudste dorpen van de provincie, met 120 inw.; Goênga (200inw.), Loënga (100inw.) en Offingawier, met 80 inw., i uur van de stad. Door de Hnuke-sloot heeft de stad gemeenschap met het Sneekermeer, dat op 1 uur af'stands van Sneek gelegen is. Het is een waterplas van omtrent 2j uur in den omtrek en 457 bunders oppervlakte, die door inhammen verscheidene andere meeren maakt en door de groote schepen bevaren wordt, welke uit het binnenland of Groningen door de zuidelijke havens in de Zuiderzee willen komen. Jaarlijks, tijdens de kermis te Sneek, heeft er op dit meer eene hardzeilpartij plaats, die voor de Friezen een waar volksfeest is. Dan dingen honderde veerschepen, jachten en schuiten naar verschil-

lende prijzen, terwijl duizende, uit alle deelen der provincie samengevloeide toeschouwers de groene oevers bedekken, of op tallooze groote en kleine schepen, onder muzijk van het directieschip, de vreugde en het gejoel van den dag vermeerderen. — Ten Z. O. en ongeveer 1 uur van de stad liggen Oppenhuizen, met 350 inw. en eene hooge Herv. Kerk, die een spitsen toren en fraai orgel heeft, en Uitwellingerya, met 300 inw., en eene Herv. Kerk, met een korten spitsen toren, doch zonder orgel. Eén uur ten Z. W. van Sneek ligt aan het vaarwater de Geeuw het stadje Tlst (friesch Drielst), eene plaats, die waarschijnlijk haren naam ontleend heeft aan eene state of stins, IJ hint of IJlostein genaamd, het welk in het Z. O. gedeelte der stad gestaan heeft, en welks laatste overblijfsels in 1778 zijn weggebroken. Wanneer echter de plaats ontstaan is, is volstrekt onbekend; alleen weet men, dat zij zeer oud is en omstreeks 1250 stedelijke voorregten ontving. Men wil zelfs, dat zij eertijds bloeijender en magtiger was dan Sneek; maar eensdeels had het toenemen der laatste stad eenen nadeeligen invloed op den bloei van Ylst, en anderdeels had de plaats gedurende de twisten tusschen de Schieringers en Vetkoopers vele rampen te verduren, daar zij altijd de partij der eersten toegedaan was en daarom door de Vetkoopers herhaalde malen ingenomen, geplunderd en verbrand werd. Het getal der inwoners bedraagt thans 1.500 zielen, waaronder 1.200 herv. en 300 doopsgez., die meestal in handel, scheepsbouw en boerderij hun bestaan vinden; ook zijn er 7 scheepstimmerwerven, 1 teer- en pikkokerij, 2 leerlooijerijen, 5 smederijen, 3 houtzaagmolens, 1 run- of schorsmolen, enz. — De stad heeft geene wallen of poorten, maar de buurt is met lommerrijk geboomte beplant, hetwelk haar een aangenaam aanzien geeft. Het water de Geeuw verdeelt zich in het N. W. einde der plaats. dat Popmabureii genaamd wordt, in 3 takken, waarvan de middelste genoegzaam door de geheele stad schiet, terwijl de beide anderen, onder den naam van Dijgracht, er om heen loopen, zijnde alzoo bijna alle huizen ter wederzijde van genoemd vaarwater gebouwd. — Het voornaamste gebouw van het stadje is de schoone Herv. Kerk, die in 1830, ter vervanging der oude en groote, maar zeer bouwvallige kerk op eene kleinere schaal gebouwd is. Zij staat tegenover het Stadhuis, op het plein, dat in 1783 door het bestuur van Ylst tot eene veemarkt aangelegd, maar thans als zoodanig vervallen is, en prijkt met een' fraaijen ingang, eenen spitsen toren en een nieuw or-

gel. In het Oosteinde der stad ziet men nog de plaats, waar de oude kerk gestaan heeft, aan eenige oude, met onleesbaar geworden opschriften bedekte zerken, die de begraafplaatsen der Popma's bedekken. — Voorts heeft men hier eene kleine, doch nette Doopsgei. Kerk, zonder toren of orgel, een Stadhuis, in 1736 geheel herbouwd en 1770 vergroot, met geschikte vertrekken, enz. De in 1783 nieuw gebouwde Waag, naast het Stadhuis, werd in 1832 afgebroken en in eene school veranderd. — Een weimg ten Z. O. van Ylst vinden wij de dorpen Jutrijp (140 inw.), aan den straatweg en bij de Wymers, met eene nette, in 1819 gestichte Herv. Kerk, die eenen spitsen toren en een uitmuntend orgel heeft, terwijl bij de kerk nog een oude stompe toren staat met slaand uurwerk en klok, — en Hommerts, mede aan den in 1844 aangelegden straatweg van Sneek naar de Lemmer; dit dorp is vrij groot en bevat met de buurt Lippenwoude 400 inw.; de Herv. Kerk is in 1740 gebouwd en prijkte tot in 1795 met fraai geschilderde glazen; de toren werd in 1821 afgebroken, en door een portaal vervangen, waarop eene houten spits gesteld is, waarin slag- en uurwerk en eene klok gevonden worden. — Verder Zuidwaarts, 2 uren Z. W. van Sneek, ligt Smallebrwjge (20 inw.), en nog } uurs meer Z. het zeer fraaije, groote en welvarende dorp Woudsend, aan de vaart van Sneek naar Slooten en nabij het Slootermeer. terwijl het Heegermeer ten W. en het Koevordermeer ten O. liggen, zoo dat alle schepen, die van Sneek en Ylst naar Slooten, de Lemmer of Stavoren bestemd zijn, deze plaats voorbij varen of aandoen, hetwelk hier veel vertier en levendigheid geeft. Het dorp is digt bebouwd, heeft nette en zindelijke geplaveide straten voor voetgangers en telt ruim 1.500 inw., waaronder vele aanzienlijke en vermogende lieden, die handel, scheepvaart en fabriekarbeid uitoefenen; men vindt er onder anderen 2 scheepstimmerwerven. 2 houtzaagmolens, 1 lijnbaan, 1 zeilmakerij, 3 mast- en blokmakerijen, 2 leerlooijerijen, 2 wolkammerijen, enz. De Herv. Kerk is een fraai kruisgebouw, in 1837 ter vervanging van een vroeger Godshuis gesticht; zij is van een uitmuntend orgel en van eenen koepeltoren op vrij hooge kolommen, met klok en uurwerk voorzien. Bovendien is er eene kleine Doopsgez. en eene sierlijke R. K. Kerk, zonder toren, doch met een orgel en een zeer fraaijen predikstoel, terwijl boven elk der 3 altaren een schoon schilderstuk prijkt. — Een weinig ten Z. van Woudsend, tusschen de beide

meeren in, vinden wij het dorp Ipekolsga, en aan den noordoever van bet Heegermeer het aanzienlijke dorp Heeg, 2 uren Z. Z. W. van Sneek, met ongeveer 1.200 inw., die meest hun bestaan in veeteelt en visscherij vinden; inzonderheid wordt van hier veel paling naar Engeland uitgevoerd; ook heeft men er 3 scheepstimmerwerven, 2 leerlooijerijen en 1 houtzaagmolen. Het dorp is groot, wel bebouwd en goed bestraat, bestaande uit eene schoone buurt langs de vaart en uit eene lange en net te straat, die naar de kerk leidt. De Herv. Kerk is in 1840 ter vervanging der oude en bouwvallige kerk gebouwd en van een orgel en spitsen toren voorzien. Ook de R. kath. hebben hier een klein kerkgebouw. — Van dit dorp loopt een rijweg over het gehucht Osingahuizen naar den Lemster straatweg. Oudega, 2 uren W. Z. W. van Sneek, te midden van vele poelen en meertjes, telt slechts 150, en met onderhoorige gehuchten ongeveer 500 inw. en bezit eene Herv. Kerk, zonder orgel. — W. van daar ligt Sand/irde, (70 inw.), en Zuidwaarts Idsega, (180 inw.), bij de Idsegasterpoelen. Gaastmeer, 2J uur Z. W. van Sneek, aan eenen inham van het Fljuessenmeer, bevat met 3 buurtjes 230 inw., waarvan velen zich op de païingvisscherij toeleggen; ten W. van daar vindt men het laatste dorp der gemeente, het kleine Nijhuizum, in de nabijheid van Workum, met ongeveer 80 inw. en eene Herv. Kerk. De stad Worküm ligt aan de Zuiderzee, 4 uren W. ten Z. van Sneek, en wordt door de gem. Wonseradeel, Wymbritseradeel en Hemelumer-Oldephaert- en Noordwolde ingesloten. Tot haar gebied behooren eenige buitenbuurtjes en het grootste gedeelte van Workumer-Nieuwland, welke met den naam van den Klokslag van Workum aangeduid worden. Nopens den oorsprong der stad is niets met zekerheid bekend, maar uit den ouden naam Wolderkum of Waldrichum gist men, dat eertijds, vóór het ontstaan der Zuiderzee, meer westwaarts eene boschachtige streek gelegen hebbe. Reeds vroeg bestond te dezer plaatse eene groote uitwatering naar het meer Flevo, hetwelk waarschijnlijk aanleiding heeft gegeven, dat vele bewoners zich hier op terpen of hoogten vestigden, en alzoo trapswijze een groot dorp deden ontstaan, dat naderhand, wanneer is onbekend, tot stad verheven werd; het eerst wordt van haar als stad melding gemaakt in 1374. Gedurende de twisten van de Schieringers en Vetkoopers was de plaats aan groote rampen blootgesteld, daar nu eens de eene, dan de andere partij haar in hare magt had. In 1515 werd