N. W. deel de Ried stroomt, die oudtijds bij Berlikum in zee liep. — Het eerste dorp, dat wij, van Dronrijp komende, ontmoeten is Zweins, bijna 3 uren W. van Leeuwarden, digt bij de trekvaart, over welke in de aanzienlijke onderhoorige buurt Kingmatille eene brug ligt. Het telt met deze buurt ongeveer 300 inw., 1 steenbakkerij en eene Herv. Kerk, met toren en orgel; tevens vindt men er de state Kingma, het grootste sieraad van het dorp, en eene der beide staten, die van de vroeger in deze gemeente bestaande talrijke stinzen nog alleen overgebleven zijn. — Van hier komen wij al dadelijk op het gebied der stad franeker, welk gebied zich rondom de stad 1{ uurs in de lengte en 1 uur in de breedte uitstrekt en onder den naam van de Uitburen bekend is. De buurten, die alzoo tot het regtsgebied der stad behooren, zijn: Arkens, Salwerd, Lutje-Lollum, Miedum, Doijum, Kie, Lankum, War, het Vliet, Vijfhuizen en Zevenhuizen, waarvan de 2 laatsten ten O. aan de trekvaart liggen, en met het Vliet, ten W., den zoogenaamden Klokslag van Franeker uitmaken. Franeker zelf is eene zeer oude stad. daar zij reeds in 1191 stedelijke regten bezat; maar haar oorsprong ligt in het duister. In het laatste gedeelte der middeleeuwen nam zij een krachtdadig aandeel in de twisten tusschen de Schieringers en Vetkoopers; onder de saksische heerschappij werd zij voor korten tijd de zetel van hertog Albrecht. Daar hij zich echter door zijne gestrengheid en willekeur gebaat maakte, bragten de Friezen een leger van 16.000 man tegen hem op de been, belegerden zijnen zoon Hendrik binnen het slecht versterkte Franeker in 1500, doch werden door den met een magtig leger terugkeerenden .hertog geslagen en verdreven, waarop de stad ter belooning van hare getrouwheid met groote voorregten begunstigd werd. De pogingen om haar reeds in 1572 aan de spaansche heerschappij te ontrukken, mislukten, zoo dat zij eerst in 1576 in handen der Staten kwam. Na dien tijd is er van de geschiedenis der plaats alleen als merkwaardig te melden, dat zij in de burgertwisten van 1787 eene zeer werkzame rol speelde, die evenwel niet te haren voordeele eindigde. Franeker ligt 3 uren W. van Leeuwarden, in eene uitmuntend vruchtbare landouw, aan de trekvaart van Leeuwarden op Harlingen en de vaarten naar Barradeel, het Bildt, Sneek en Bolsward, terwijl de straatweg midden door de stad loopt, en ook eerlang een spoorweg haar met Harlingen en Leeuwarden zal vereenigen. Hare bevolking bedraagt thans ongeveer 5.950 zielen, (4.400 herv., 10luth.,

vrouwen,enz. —Onder de wetenschappelijke instellingen telt men: de Latijnsche School, dc Wis- en Zeevaartkundige Schoot (met ruim 120 leerl.), de Bouwk. Teekenschool, een Dep. der Maatsch. Tot Nut van 't Alg., verscheidene Afdeelingen van andere maatschappijen en genootschappen, 3 Rederijkerskamers, 3 Zangvereenigingen, enz. Naauwelijks hebben wij Harlingen verlaten om ook het Z. W. gedeelte van Friesland te bezoeken, of wij bevinden ons op het gebied der groote en volkrijke gem. Wonseradeel. Zij ligt ten Z. van Franekeradeel en grenst ten O. aan Hennaarderadeel en Wymbritseradeel, ten Z. aan laatstgenoemde gem. en ten W. aan de Zuiderzee. Hare bevolking bedraagt 10.400 inw., die in 27 dorpen verdeeld zijn, en meestal van landbouw en veeteett leven, ofschoon zij ook eenige fabrieken hebben. De grond dier 4 uren lange en 3 uren breede gem. bestaat in het N. en N. O. uit uitmuntend bouw- en weiland, terwijl het lager gelegene Z. W. en Z. O. gedeelte alleen voor wei-en hooiland geschikt is. Zij is zeer waterrijk, bijzonder in het Z., waar men, behalve de zeer vischrijke aaneengeschakelde Workumer-, Parrcqaster- en Makkumer-meren, nog vele andere kleinere plassen aantreft. Daarenboven wordt zij doorsneden door de Jaagvaart van Leeuwarden op de in het midden dezer gein. gelegen stad Bolsward, en verder naar Workum; alsmede door de vaarten van Harlingen en Franeker naar Bolsward en vervolgens naar Sneek en Makkum, om van de talrijke mindere wateren niet te spreken. Dwars door de gem. loopt van het N. W. naar het Z. O. met vele bogten een oude dijk, die haar in Binnendijks en Buitendijks verdeelt, zoodanig, dat aan weerszijde 13 dorpen tiggen, terwijl het laatste of \"27\"\" dorp Exmorra, door dien dijk in tweeën gescheiden is. Het doel, waarmede deze dijk aangelegd is, is zeer twijfelachtig; maar thans strekt hij, zoo wel als de andere dijken langs de kust of binnen 's lands, tot weg van gemeenschap tusschen de onderscheidene dorpen, die buitendien door andere wegen verbonden zijn. — Het eerste dorp, dat wij, van Harlingen uitgaande, ontmoeten, is Kimswerd, de geboorteplaats van Groote Pier, { uurs Z O. van Harlingen, met 450 inw. en met eene Herv. Kerk, die na 1515, toen de Zwarte Hoop de oude kerk en het dorp afbrandde, gebouwd is; de toren, grootendeels uit tufsteen bestaande, bleef toen behouden en is nog aanwezig, en de predikstoel munt door zijn uitstekend fijn beeld- en snijwerk uit. Z. O. van dit dorp liggen .Arum, aan de vaart van Franeker op Bolsward, met eenige buurten en 1.050 inw., wier Herv. Kerk in 1836 door

den bliksem werd in de asch gelegd, doch die sedert 1857 eene nieuwe kerk met orgel en spitsen toren hebben, en Lollum, ruim 200 inw., met eene kerk. — W. van genoemde vaart treffen wij eerst Pingjum aan, j uur van de Zuiderzee, met 3 buurten, 700 inw., en eene Herv. Kerk, zonder orgel; daarna het kleine Surig, aan zee, met nog geen 200 inw., en Z. O. van Pingjum, Witmarsum, met 900 inw., waaronder die van de buurt Kampen (300 inw.) gerekend zijn; er is eene ruime en groote Herv. Kerk, met een eenvoudig koepeltorentje, en eene Doopsgez. Kerk, waarin men nog een fraai geschilderd afbeeldsel van Menno Simons, die hier priester geweest is, zien kan. — Verder Z. liggen Schettens 1 uur N. W. van Bolsward, met 150 inw., Longerhouw (100 inw.), Exmorra (200 inw.) en Allingawier, 1 uur W. van Bolsward, aan het Makkumermeer, met 150 inw. — W. van Longerhouw vinden wij Schraard (250 inw.), Wons (met 4 gehuchten 300 inw. bevattende), en Kornwerd, weder aan zee, met 150 inw. — Van hier komt men over het zeer kleine Engwier in het welvarende en veel handeldrijvende vlek Makkum, hetwelk mede aan zee, 2 uren ten W. van Bolsward, ligt. Dit eertijds kleine dorp heeft zich sedert het begin der 17<ie eeuw allengskens tot een fraai en aanzienlijk vlek uitgebreid, bevat thans ruim 2.100 inw. en is van geregelde grachten en wel bevloerde straten voorzien. De voornaamste middelen van bestaan zijn handel en fabriekwezen, op wetk laatste men zich hier reeds van ouds sterk toelegde. Vroeger bestonden er meer dan 100 kalkovens, die aan meer dan 300 gezinnen een bestaan verschaften; thans zijn er echter nog maar 3; daarentegen slagerijen, 1 leerlooijerij en een aantal molens. Het midden der plaats vormt de ruime Botermarkt, waaraan eene in 1698 gestichte fraaije Waag met torentje en uurwerk staat. De Herv. Kerk is een regt schoon gebouw, gedeeltelijk op eene rij gemetselde pilaren rustende en versierd met een' aanzienlijken toren, doch zonder orgel; zij is gesticht in 1660. Behalve deze vindt men er ook eene Doopsgezinde en eene R. K. Kerk, het Diaconie-Armhuis en het GemeeneArmhuis. — Z. van Makkum, tusschen het meer en den zeedijk, die hier de gewone rijweg is, liggen de weinig merkwaardige dorpen ldsegahuizeii (160 inw.), Piaam. (100 inw.), Gaast (260 inw.) en Ferwoude (200 inw.), die allen eene Herv. Kerk hebben; daarentegen vinden wij aan de andere zijde van de drie bovengenoemde meertjes Hieslum (90 inw.) en Greonterp (110 inw.), beiden een weinig ten O.

der trekvaart van fiolsward op Workum, en aan deze trekvaart: Parrega (300 inw.), Dedgum (130 inw.) en Tjerkwerd. Het laatste ligt | uur Z. van Bolsward en bevat met 0 gehuchten ongeveer 500 inw.; er is eene fraaije Herv. Kerk, met orgel en koepeltoren; in deze kerk vindt men eene begraafplaats der heeren van Ameland uit het geslacht van Cammingha. De stad Bolsward, tot welke wij thans genaderd zijn, was vroeger de tweede onder de stemhebbende friesche steden. Reeds in 725 wordt van deze plaats melding gemaakt en omstreeks 1300 was zij reeds eene vrij aanzienlijke koopstad, die in 1422 in hel verbond der Hanzeesteden werd opgenomen en eene eigene munt bezat. Wel bragt de opslijking der Middelzee, waaraan zij gelegen was, aan haren handel groot nadeel toc; doch de ingezetenen zochten dit met goed gevolg te herstellen, door zich ter berging hunner koopvaardijschepen van de havens van Makkum en Workum te bedienen, met welke de stad door kanalen verbonden werd. Zelfs in de vorige eeuw woonden er te Bolsward nog vele rijke scheepsieeders, die belangrijken zeehandel dreven of de ondernemingen der Makkumers en Workumers ondersteunden. Gedurende de twisten tusschen de Vetkoopers en Schieringers was zij de partij der laatsten toegedaan, waarvan het gevolg was, dat de eersten haar in 1420 innamen. Even als in de 14de eeuw (in 1336) werd de stad in 1475 bijna geheel door brand vernield, en in 1491 en 1497 onderging zij de ramp van andermaal door de Schieringers ingenomen en geplunderd te worden. Andere rampen troffen haar, toen de Gelderschen haar in 1514 innamen en de Zwarte Hoop de ongelukkige stad een jaar daarna overviel, uitplunderde en bijna geheel in de asch legde. Wel kwam zij in 1516 aan het huis van Oostenrijk, maar de Gelderschen namen haar kort daarna in bezit, en hielden haar in tot 1523, toen zij voor goed onder het bestuur van Karel V kwam. Bolsward ligt 5 uren Z. W. van Leeuwarden, 2 uren Z. van Franeker en 3 uren Z. O. van Harlingen, aan de vereeniging van onderscheidene vaarten, en wordt door voortreffelijke hooge weien bouwlanden omringd. Zij heeft eene ovaalronde gedaante en is door eenen aarden wal omgeven, die met eene dubbele rij boomen en door eene breede gracht omringd is. Van dezen wal heeft men fraaije landgezigten op de omliggende streken; tevens levert hij eene aangename wandeling voor de ingezetenen op. Het getal der inw. bedraagt thans 4.650, van welken ruim 600 onder den

werk, een torentje en een orgel. — Voorts eene Doopsgez. Kerk, over de Koemarkt, in'1784 aanmerkelijk vernieuwd; 2 schoone R. K. Kerken, de eerste een kruisgebouw, in 1847 nieuw opgerigt; de tweede in 1850 gesticht en beiden met eenen toren en een orgel prijkende; eene Kerk der chr. afgesch. en eene in 1840 gebouwde Synagoge. — De andere eenigzins merkwaardige gebouwen en inrigtingen der stad zijn: het Stadhuis, aan de Marktstraat, met een' fraaijen voorgevel, door lijsten, beelden en allerlei lofwerk versierd; met hooge stoep, siertijk gebouwden toron en deftige raadzaal, en met een belangrijk archief. Onder dit Stadhuis is deWaag, waarbij de boter- en kaasmarkt gehouden wordt, daar er jaarlijks meer dan een millioen ponden boter en kaas ter markt gebragt worden; — het Gemeentehuis van Wonseradeel, vroeger het Hiddeinahuis genoemd; het Burger-Weeshuis, een zeer geschikt gebouw, in 1542 gesticht en thans voor alle gezindten bestemd; het Armenhuis, bestemd voor bejaarde lieden; —het Gereformeerd Armenhuis; het St. Antonij-Gasthuis of Proveniershuis, op de Koe- of Nieuwemarkt, een der fraaiste en regelmatigste gebouwen der stad, in 1464 gebouwd en in 1778 en later verbeterd en verfraaid; de Latijnsche School, een Dep. der Maatsch. Tot Nut van 't Alg., eene Concertvereeniging, goede scholen, enz. — De drie overige dorpen der gem. Wonseradeel zijn Hichtum, Burgweid en Hartwerd, het eerste aan de vaart op Franeker, met 120 inw., het tweede aan die op Leeuwarden, met 320 inw. en de state Donia, en het derde ten O. der stad, met ruim 100inw.; in de beide eersten is eene Herv. Kerk, waarvan die te Hichtum een orgel bezit. N. Oostwaarts van deze gem. ligt die van Hennaarderadeel, welke ten N. door Franekeradeel en Menaldumadeel en ten O. door Baarderadeel begreusd wordt; zij is van N. tot Z. 3 uren lang en van W. naar O. 2 uren breed. Zij vormt nagenoeg het middelpunt van het kwartier Westergoo en bevat 12 dorpen, met eene bevolking van nagenoeg 3.800 zielen, die grootendeels van landbouw bestaan; men treft er vrij groote boerderijen en vele gegoede ingezetenen aan. De gem. wordt, behalve door verscheidene aanzienlijke rijwegen, door vaarten van Bolsward op Leeuwarden, Franeker en Sneek doorsneden, waaruit wéder vele andere kleinere vaarten voortspruiten. Aan eerstgemelde vaart ligt Wommels, i'f N. O. van Bolsward, met 7 buurschappen en 800 inw.. waarvan 550 in de kom, welker huizen rondom een ruim plein gebouwd zijn en waar men eene ruime Herv. Kerk met toren