land, en in 1813 aan Pruisen, doch op den 1 junij 1816 werd het bij het koningrijk der Nederlanden gevoegd, waarvan het thans nog een deel uitmaakt. — Zevenaar is zeer oud en, hoewel klein, thans een bloeijend plaatsje, dat vroeger door wallen en grachten omringd en van 4 poorten voorzien was; het ligt bovendien in eene aangename en bijzonder gezonde landstreek en aan den Rhijnspoorweg, die het met Arnhem en Emmerik verbindt en er veel vertier veroorzaakt. Het getal der inw. bedraagt ongeveer 1.400; maar de geheele gemeente Zevenaar, waaronder ook het dorp Oud-Zevenaar en eenige buurschappen met verscheidene adellijke huizen behooren, telt omtrent 3.700 zielen, voor verre het grootste gedeelte R. kath., en die meest in den landbouw hun bestaan vinden; er is ook 1 steenbakkerij. Zevenaar zelf heeft eene ruime Markt, een eenvoudig modern Gemeentehuis, in de Didamsche straat, gebouwd in 1842, en eene groote R. K. Kerk, met 3 altaren, een fraai en zeer welluidend orgel, eenen daktoren, en een uitmuntend altaarstuk, zijnde eene zeer schoone kopij van v. Dijks Mater Dolorosa. Voorts is er eene kleine Berv. Kerk, in de Marktstraat, met torenspits en orgel, een Fonds ter verzorging van weezen, wordende de weezen bij de inw. besteed, een Gasthuis, enz. — Het Huis-te-Zevenaar, binnen de voormalige grachten der stad, beslaat met toebehoorende gronden 150 bunders oppervlakte. — Eén uur ten Z. van Zevenaar ligt het dorp Pannerden, ter plaatse waar de Rijn zich in de beide groote takken de Waal en den Rijn scheidt, en aan het Pannerdensche Kanaal, dat in 1701—1707 gegraven is, ten einde eene betere afvloeijing van het rijnwater in den Nederrijn te bewerkstelligen. Het dorp bevat ongeveer 800 inw., die van landbouw, veeteelt, den arbeid aan de belangrijke rivier- en dijkwerken, het werken in de steenbakkerijen, het baggeren en wasschen van riviergrind, enz. leven; er staat eene hechte en goede R. K. Kerk met orgel en eene zeer hooge torenspits. — De een weinig Z. gelegen gem. Herwen-en-Aardt, aan den Rijn en de Waal, bevat 2.400 van den landbouw levende inw., in de dorpen Herwen, Aardt en Lobith en in eenige buurschappen verdeeld; zij heeft 2 R. kath. kerken, nl. te Herwen en te Lobith, en 2 herv., te Aardt en te Lobith. Herwen is overoud en komt reeds in 897 voor; en te Lobith stond gedurende de middeleeuwen een aanzienlijk tolhuis, het Huis-te-Lobith genaamd, waarop somtijds de geldersche vorsten hun verblijf hielden. Toen in het jaar 1672 de Franschen te dezer plaatse den Rijn doorwaadden, maakten zij zich

Waag is, en dat eene fraaije raadkamer heeft; het in 1846 fraai opgerigte Justitiegebouw, de zetel der Arrondissements-regtbank; de Herv. Kerk, een groot en schoon godshuis, met eenen fraaijen predikstoel en een goed orgel; de zware toren dier kerk is in 1835 afgebroken en door eenen ligteren lantaarntoren vervangen. Voorts is er eene in 1800 gestichte en in 1839 vergroote R. K. Kerk, met toren en orgel, alsmede eene Synagoge. In den ouden tijd bestonden er een paar sterke kasteelen, een Muntgebouw, en een paar kloosters binnen de wallen, maar die allen zijn sinds lang verdwenen. Ten N. van Appingedam liggen op grooteren of kleineren afstand vele groote, welvarende dorpen, te midden van uitmuntende weilanden; zij vormen 2 aanzienlijke gemeenten, nl. Bierum en 7 Zandt. — Bierum, 1| uurs ten N., bevat met de dorpen Godlinse, Holwierda, Krrwert, Lesdorp en Spijk en met een aantal buurten en gehuchten eene bevolking van ruim 3.200, meestal van den landbouw levende bewoners, waarvan omtrent 450 in het dorp zelf wonen; het heeft eene oude Herv. Kerk met orgel en toren. Onder het \ uurs van daar gelegen dorp Spijk, dat in de kom 440 inw. telt, behoort de wierda, 1{ uur N. van Appingedam, is een der oudste dorpen van deze streek; het komt reeds zeer vroeg onder den naam van Holwirth (heilige hoogte) voor, en bezit eene Herv. Kerk, die op eene wierde staat en een kruisgebouw is, met een belangrijk koor; zij draagt alle kenmerken van oudheid en heeft een vrij goed orgel; de verbazend dikke toren ten Z. der kerk was voorheen tot de hoogte van 200 voet opgemetseld, doch werd in 1807 half afgebroken en van eene 103 voet hooge, achtkante naald voorzien, die in 1836 door den storm naar beneden weid geworpen. Nog heden wordt deze toren door het Rijk onderhouden, omdat hij den zeelieden tot baken dient. — De gemeente 't Zandt bestaat uit de dorpen 't Zandt, Zeerijp, Leermens, Eenum en Oosterwijtwerd, met een 4tal gehuchten, en bevat ongeveer 2.800 landbouwende inw., die 5 herv., 1 chr. afgescheiden en 2 doopsgez. Kerken hebben (de laatsten te Leermensen te Zijldijk). Het dorp zelf is eene aanzienlijke plaats, met eene ruime en breede straat, 520 inw. in de kom, en eene nette Herv. Kerk, welker koor hooger is dan het schip; zij prijkt met eenen ongemeen sierlijken predikstoel en een zeer goed orgel; de zware stompe toren met eene kleine spits staat afzonderlijk. — Wederom Z. van deze gem. vinden wij Lopperswn, een groot en aanzienlijk dorp, 1| uur