Oudenbosch heeft, behalve eenige steegjes, 5 straten, waarvan de hoofdstraat zeer breed is en zeer goede gebouwen bevat. De gemeente, waaronder verscheidene buurten en gehuchten behooren, telt ruim 3.400 inw., waarvan 3.300 in Oudenbosch zelf (daaronder zijn slechts 180 herv.). De voornaamste middelen van bestaan zijn de handel in graan en rijshout; maar men vindt er ook uitgebreide boomen bloemkweekerijen, 3 bierbrouwerijen, 1 zoutziederij, 1 touwslagerij en scheepstimmerwerf, 4 leerlooijerijen, 2 oliemolens (waarvan 1 met stoom), 2 graanmolens, 1 gasfabr., enz. Het voornaamste gebouw is de oude, ruime R. K. Kruiskerk, die eenen korten en smallen toren, met nog een spits kloktorentje en een goed orgel heeft; zij staat aan den oostkant buiten het vlek geheel op zich zelve. De Herv. Kerk is een eenvoudig vierkant gebouw, in 1819 gesticht. Voorts is er een net Gemeentehuis, een klein Seminarium voor het R. K. vicariaat van Breda, in een deftig gebouw, dat in 1846 eerst betrokken is, 2 kostscholen, waaronder het vermaarde Instituut St. Louis, met doorgaans 250 inwonende kweekelingen, enz. Eén uur O. van Oudenbosch ligt het dorp Hoeven in de gemeente Hoeven- en St. Maartenspolder, met eene R. K. en eene Herv. Kerk, waarvan de eerste toren en orgel heeft; de gem. bevat met eenige gehuchten bijna 1.700 van den landbouw levende inw.; er is ook 1 steen- en pannenbakkerij. In het gehucht Bovendonk, bij het dorp, is op het buitenverblijf van den voormaligen bisschop van Antwerpen sedert 1816 het R. K. Seminarium gevestigd, waarvan dat van Oudenbosch eene onderafdeeling is. N. W. van Oudenbosch en 1| uur W. van Zevenbergen vinden wij aan de Mark hel dorp Standaarbuiten, met onderhoorigheden ongeveer 1.050 inw. bevattende; er is mede eene R. K. en eene kleine Herv. Kerk, waarvan de laatste zonder orgel is. Een weinig Z. W. ligt aan de andere zijde der Dintel het groote en fraaije dorp Oud-Gastel, met de gehuchten NieuwGastel, Kuveland en Stampersgat ééne gem. uitmakende, die ongeveer 3.000 inw. telt, welker hoofdbestaan de landbouw is. Het dorp bezit eenige aanzienlijke buizen en eene in 1799 aan de R. katholieken afgestane kerk, die met eenen fraaijen en hoogen toren prijkt; ook de herv. hebben hier een klein kerkgebouw. Zuidwaarts van de gemeente vindt men die van Rooscndaal-en-Nupen. Het vlek Roosendaal ligt omtrent 2{ uur O. van Bergen-op-Zoom, aan den straatweg, die van deze vesting naar Breda aangelegd is, en aan den meergemelden spoorweg, waarvan te dezer plaats een zijtak

regtstreeks naar het uur verwijderde Breda loopt; het heeft bovendien eene bekwame haven, de Roosendaalsche Vliet genaamd, die verder op den naam van Steenbergsche Vliet ontvangt; een en ander verschaft aan de plaats veel levendigheid en vertier. Het vlek zelf is fraai, groot en volkrijk, en bezit fraaije huizen in de kom, die door 3.600 menschen (waaronder 140 herv.) bewoond wordt. Dit getal is echter veel grooter, wanneer de bij de gemeente behoorende gehuchten Kalfsdonk, Hulsdonk en Langdonk medegeteld worden, en met het onderhoorige dorp Nispen klimt het zelfs tot 7.000. De voornaamste middelen van bestaan zijn landbouw, scheepvaart en handel in granen en vee; er is voorts 1 pianofabr., 1 steenbakkerij.4 leerlooijerijen, 1 lijmkokerij, 4 bierbrouwerijen, koren- en oliemolens, enz. Roosendaal, dat in 1809 tot stad verheven, maar in 1814 weder tot het platteland terug gebragt werd, is in eene lengte van \ uur gaans, en met geringe breedte, ter wederzijde van den straatweg gebouwd, en deze weg is binnen de plaats zoo breed, dat hij eene Groote Markt vormt; er zijn slechts 3 zijstraten, behalve de buurt Klein Roosendaal, die door eene onbebouwde ruimte van 300 schreden van het vlek zelf gescheiden, en insgelijks langs den straatweg ten W. gebouwd is. De R. K. Kerk, in 1839 gebouwd ter plaatse, waar de in 1268 gestichte en in 1590 door de Spanjaarden afgebrande kerk gestaan had, nadat zij reeds vroeger herhaalde malen in de asch was gelegd, is zeer fraai en van een orgel voorzien, rustende zij tegen den toren, die eene sierlijke nieuwe spits met lantaarn heeft. De pastorij is een groot, schoon gebouw, door water omringd. — De fraaije Herv. Kerk, in 1810 opgerigt, heeft een kloktorentje en orgel, en is door een ijzeren hek van de markt afgescheiden. Verder is er het Raadhuis, een Gesticht voor behoeftige vrouwen,een R. K. Gasthuis, 2 kostscholen, enz.; 5 min. Z. van het vlek. aan den weg naar Nispen, staat het omwaterd kasteel Leengoed, voorheen het Huis te Roosendaal genaamd. — Het dorp Nispen, 1 uur meer Z. en { uur van de belgische grenzen, heeft ruim 1.000 inw., waarvan omtrent de helft in de kom, 2 bierbrouwerijen en eene zeer oude R. K. Kerk met toren en orgel; zij werd in 1800 aan de katholieken terug gegeven. Het dorp is ouder dan Roosendaal, en verloor zijnen bloei, toen men aan de Vliet, waar nu Roosendaal ligt, begon te bouwen. Ten O. van Roosendaal, naar den kant van Breda, om en bij den straatweg, vinden wij de gemeente Rucphen-Vorenseinde en Sprundel, waartoe de dorpen Rucphen, Sprundel en Zegge, met de gehuchten

gebouwen omringd; het is regt fraai en heeft eenen in 1839 geheel vernieuwden koepeltoren Nog is er 5 min. Z. O. van de stad een klooster van norbentijner nonnen, St. Catharinendal genaamd, dat oorspronkelijk in 1268 te Vroenhout, onder Roosendaal, gesticht was en rijke goederen bezat. Eenigen tijd later verplaatsten zich de nonnen naar Breda en genoten zij naderhand groote gunsten van de nassausche vorsten, de heeren der stad, die het klooster in hunne bijzondere bescherming namen. In het jaar 1646 werd het door Frederik Hendrik naar Oosterhout overgebragt, en is het door alle wisseling der tijden heen aldaar in stand gebleven. In 1818 werd er eene kerk met toren bijgebouwd, en ook de kloostergebouwen zijn van tijd tot tijd verbeterd.
  Tusschen Oosterhout en Breda ligt de gemeente Teteringen, welker bewoners (ruim 1.000) tot 1796 onder den naam van buitenpoorters tot Breda behoorden; het dorp Teteringen bestaat uit de gehuchten Kerkeind en Hoogstaat, waarbij nog verscheidene anderen komen. Een weinig westelijker, 1¼ uur N. van Breda en aan den straatweg naar den Moerdijk, vinden wij het dorp Terheyden, waarvan de gem. met het dorp Wagenburg en gehuchten ruim 2.800 inw. telt, die van landbouw leven; er is goed wei- en zaailand, met eenig moeras, waaruit goede turf gehaald wordt, en men vindt er 4 leerlooijerijen, 2 bierbrouwerijen, 1 olie- en 2 korenmolens. Het dorp zelf is ruim en luchtig, voornamelijk uit eene zeer breede, met boomen bezette straat bestaande, en het heeft eene vrij zware R. K. Kruiskerk met een fraai orgel, eenen sierlijken predikstoel en eenen dikken stompen toren, als ook eene kleine, maar nette Herv. Kerk, die insgelijks een orgel en een houten torentje heeft. Rondom het dorp vindt men eenige fraaije buitenplaatsen. De gemeente wordt ten N. begrensd door die van Hooge-en-Lage Zwaluw, welke aan den Biesbosch, ten O. van Moerdijk ligt. Zij vormde met dit dorp vroeger eene heerlijkheid op zich zelve, die later aan het huis van Nassau kwam en thans aan het domein behoort. De ongeveer 3.300 inw. bestaan meest van landbouw en vlasserij, en bezitten ook 3 brouwerijen. Hooge Zwaluw heeft eene haven, die in de kom begint en in den Amer uitloopt, en Lage Zwaluw bezit, behalve de haven, een veer op het eiland van Dordrecht, waarvan voorheen zeer druk gebruik gemaakt werd. Beide dorpen hebben eene Herv. Kerk, en het eerste eene R. K. Kerk, die voor de geheele gemeente dient. — Ten O. grenst deze gemeente aan die van Made-en-Drimmelen, 2 dorpen, ¾ uurs van elkander