beslaat eene oppervlakte van 255.000 bunders, met eene bevolking van 130.000 zielen. Misschien is er geene streek in ons vaderland, die aan zulke geweldige en gedurige oorlogsrampen blootgesteld geweest is, als deze. Zij bevat de steden 's Hertogenbosch, Eindhoven, Tilburg, Helmond, en meer dan 100, waaronder zeer aanzienlijke dorpen. De stad 's Hertogenhosch, waaronder ook het dorp Orthen, de gehuchten Gerwen en Kloot, en het fort Isabelle behooren, en die in de wandeting alleen den Bosch genoemd wordt, ligt te midden van moerassen en lage hooi- en weilanden, maar toch op eenen eenigzins hoogeren grond, en aan de zamenvtoeijing van de Dommel en de Aa, die te zamen hier den naam van Dieze aannemen en door deze bij het fort Crevecoeur in de Maas vallen. De hoogste plaatsen der stad zijn de Groote markt, de Esplanade cn de Paradeplaats, terwijl de andere gedeelten bij hoogen waterstand dikwijls onder water staan. Zij is eene hoogst gewigtige vesting van 1| uur in den omtrek, hebbende eene bijna driehoekige gedaante en 8 bastions, zonder aanmerkelijke buitenwerken; dezen zijn evenwel ook minder noodig, daar de stad door hare natuurlijke ligging reeds bijzonder sterk is, kunnende het omliggende terrein over eene groote uitgestrektheid onder water gezet worden, waardoor er geene andere communicatie dan langs de twee straatwegen naar Hintham en Vught overig blijft. Bovendien ligt ook de citadel de Papenbrü binnen den omtrek der vesting, en telt men daar buiten nog de sterkten Orthenschans, op den weg naar Bommel, de Betranchementen buiten het gehucht Hintham, het fort St. Antonie en het fort Isabelle, beiden op den weg naar Vught, terwijl ook het fort Crevecoeur hiertoe gerekend kan worden. Papenbril is in 1637 gesticht, droeg eerst den naam van Willem en Maria, kinderen van Frederik Hendrik, en is een vijfhoekig fort, door natte grachten omringd, hebbende aan de stadszijde een uitgestrekt glacis, het Plein of de Esplanade genoemd, dat 190 schreden lang en 150 breed is. Isabelle is in 1623 aangelegd. De stad is luchtig en ruim gebouwd, heeft in de laatste 20 jaren veel aan uitwendig schoon gewonnen, en levert hier en daar voortreffelijke stadsgezigten op. Het is eene levendige, aangename en gezonde plaats, die door de Zuid-Willemsvaart met Maastricht, door straatwegen met Breda, Tilburg, Eindhoven, Nijmegen en Bommel verbonden is en eerlang door den ontworpen spoorweg met geheel Nederland en Duitschland in gemeenschap gebragt zal worden. Zij

_ 474 — kunsten en wetenschappen bezig houdt, en welke bestaat uit éénen zwanenbroeder, zijnde Z. M. de Koning. 3 eerebroeders, 18 R. K. en 18 herv. broeders en éénen griffier; — de Broederschap van St. Lucas, Ier bevordering van schitder-, teeken- en toonkunst; een Physisch Genootschap, eene Maatschappij van Toonkunde, een Letterminnend Genootschap, Liedertafels, Afd. der Maatsch. tot N. v. 't Alg., Schuttersgezelschappen, een Gymnasium, talrijke en zeer goede scholen, enz., enz. Het dorp Orthen of Orten, J uur N. W. van's Hertogenbosch, dat onder de gemeente der stad gerekend wordt, en op wetks gebied eigentlijk deze gebouwd is, wordt reeds in de 9de eeuw genoemd, en is dus veel ouder dan de stad zelve. Er is eene eenvoudige R. K. Kerk, in 1786 gebouwd, ter vervanging eener vroeger bestaande, die in 1673 afgebroken was; tot het dorp behoort de Ketsheuvel en de Buurt aan de, Ortcnschans, welke schans in 1629 door de Staten ter bevestiging der stad aangelegd is; zij was de eerste sterkte, die in 1794 door de Franschen werd ingenomen. — Het gehucht Hintham ligt aan den straatweg van 's Bosch op Gravc, en bevat nette gebouwen. — Over de Zuid-Willemsvaart zullen wij bij ons bezoek der vesting Maastricht iets zeggen. In de onmiddellijke nabijheid van 's Hertogenbosch, op slechts 1 uur afstands ten N. O., ligt het oude. vrij groote dorp Rosmalen, dat reeds in 815 genoemd wordt, en in de kom nagenoeg 300 inw. telt. De gemeente Rosmalen, waartoe ook verscheidene gehuchten gerekend worden, bevat echter 2.000 inw., wier hoofdbestaan de landbouw is; de grond is er zandig, maar buitengemeen goed voor houtgewas, dat hier welig groeit; er zijn 2 leerlooijerijen, 1 vermicelli- en inacaroniefabr., 1 bierbrouwerij, 1 olie- en 2 korenmolens. De R. K. Kerk, in het midden van het dorp, is eene groote schoone kruiskerk met eenen lagen zwaren toren, en een klein kloktorentje op het middelpand, en op pilaren rustende; zij heeft echter geen orgel. De Herv. Kerk is een klein vierkant gebouw, in 1825 gesticht, zonder orgel, maar met een spits kloktorentje, gelijk er ook een op het kleine, maar nette Raadhuis gevonden wordt. Er zijn voorts verscheidene fraaije buitenplaatsen. — Eén uur ten N'. \V. der stad vinden wij het dorp Ent/elen aan den linkeroever der Dieze, met 380 inw.; het behoort nog tot het land van Heusden, en wordt van Bokhoven (z. hl. 449) door den bodem der oude rivier de Maas gescheiden, die vroeger ten Z. van Heusden liep. Er is 1 scheepstimmer-